Cumpriuse o 13 de abril o primeiro lustro sen a voz do uruguaio Eduardo Galeano. Visitante do noso país desde os anos 70, foi nunha desas viaxes, á Semana de Filosofía de Pontevedra, cando lle fixemos esta entrevista. Aínda non se produciran os grandes cambios na América Latina, e nos Estados Unidos o grande inimigo viña de Asia e non era China. No horizonte poucas cabezas albiscaban a espectacular mudanza tecnolóxica e as súas consecuencias de toda caste. Mais a visión de Galeano sobre a humanidade mantén todas as súas constantes vivas e actuando.
Un xornalismo de períodos breves, tensados coma versos, fai que a prosa de Eduardo Galeano (Montevideo 1941-2015) sexa apreciada en todo o mundo. O gran éxito editorial non desenfoca o perfil do xornalismo militante, da experiencia do exílio e do compromiso coa realidade relatada en As veas abertas da América Latina. Galeano fala nesta entrevista da situación da Latinoamérica despois de pronunciar a lección maxistral de clausura da X Semana Galega de Filosofía en Pontevedra (Abril 1993).
Despois duns anos 60 afervoadamente latinoamericanos na prensa europea e pasados uns 70 moi atentos ás noticias e os temas de alá, vemos que as noticias de Latinoamérica desapareceron.
Supoño que América Latina estivo de moda nun tempo e que agora xa non está. Cecais deixou de existir porque xa non se considera unha ameaza. Coido que foi importante para os grandes meios de comunicación na medida en que podía representar unha ameaza para as estruturas ínternacionais de poder, ou cando menos sentíano así. Na nova situación desvían a súa atención para outros centros, non só da Europa senón dos Estados Unidos. As dúas principais emisoras da televisión norteamericanas, por exemplo, non informaron sobre as eleccións brasileiras que case gañou Lula, a pesar de que podía ser unha ameaza para o poder estabelecido. Coido que esta conspiración de silencio e desprezo sobre América Latina pode de certo xeito virnos ben, aínda que soe paradóxico, porque podería chegar a contribuír a que nos descubrísemos a nós mesmos e a entender que se un non comeza por se respectar é pouco probábel que outros o respecten. A verdade é que América Latina é unha rexión do mundo que leva cinco séculos aprendendo a se maltratar, a cuspir no espello, a asumir a imaxe caricaturesca que os poderosos ofreceron dela como se fose certa e como se fose a única imaxe posíbel. Compramos os espellos todos que nos traizoan a cara. É así como fomos tamén adestrados durante cinco séculos para nos odiar entre nós, para ignorar o mellor que termos e para traballar afervoadamente polo noso propio acabamento, hai cousas que non nos deron aprendido. Por exemplo, renunciar a algunhas características que seguen a ser ben latinoamericanas: un porfiado costume de abrazos, unha perigosa tendencia á resurrección. De certo que é unha rexión do mundo que está por se descubrir a si mesma. Naturalmente, fixéronse cousas nese senso pero poucas, visto o tamaño da tarefa. Por iso a cultura latinoamericana que nace de abaixo e se expresa desde adentro ten unha función tan importante que cumprir: a función de revelación dunha realidade afeita a ignorarse a si propia.
O ano pasado Chile, con trece millóns de habitantes, editou menos de trescentos títulos, unha cantidade que non chega ao que publicamos nós. Como se pode andar cara á recuperación dos sinais de identidade se as estruturas culturais se derruban?
Certo que hai un fenómeno mundial de retracción editorial que corresponde ao apoxeo internacional dos meios audiovisuais, o que eu chamo a ditadura electrónica das grandes cadeas de televisión a escala internacional. En todo o mundo resulta cada vez máis difícil editar. No mundo editorial ocorre o mesmo que nas demais industrias. Hai procesos de concentración industrial que fai que resulte a cada máis difícil sobrevivir ás pequenas editoriais. E con todo, están a moverse, como diría Galileo. Hai agora sinais de porfiada resurrección nas editoriais que non se limitan a publicar libros de éxito comercial seguro. Ao mesmo tempo ocorre unha concentración e unha internacionalización de poder.
España intermediaria
A internacionalización editorial en Latinoamérica está intermediada por España.
As grandes editoriais españolas invadiron o mercado e están instaladas para xerar desde alí os libros que producen beneficio. Por sorte, a cultura non se reduce aos libros, como tampouco a produción de cadros, obras de teatro ou música, culta ou popular, senón ás mil e unha expresións que a xente inventa para dicir. E esas expresións non sempre pasan polos filtros do que poderiamos chamar a cultura profesional. Cando peor parece que andan as cousas, recebemos todos os dias probas de que hai mil e unha formas de manifestación de desexos ocultos da sociedade nos niveis en que verdadeiramente ten cousas que dicir e val a pena escoitar. Estes rexistros non son os que controlan os medios de comunicación. A liberdade de expresión está asegurada a todos na Constitución pero de feito négase á inmensa maioría. En América Latina hai unha cultura que non é a oficial pero que está viva e máis do que nunca nestes tempos de enterramento. Esa cultura popular, regueifante, florece en moitos lugares, ás veces de xeito misterioso, a pesar de que a época parece pintada para que veñan os sepultureiros e acaben co pouco que nos quedaba.
Moitas veces aos libros que deberan axudar a que a xente se recoñeza en espellos novos négaselles un destino comercial moi seguro.
Que o Estado español aparecese como mediador desas iniciativas empresariais en Latinoamérica inspiraba confianza?
Hoxe en día nas regras de xogo do capital internacional iso conta ben pouco. Habería que ver cal é a composición de capital das editoriais españolas que teño para min contan con inxeccións importantes de capital doutros países. Os cartos non teñen patria. Na medida en que o éxito comercial coincida coa revelación de sons e luces que val a pena escoitar e mirar, benvidos sexan. O que pasa é que moitas veces aos libros que deberan axudar a que a xente se recoñeza en espellos novos négaselles un destino comercial moi seguro. Son de sorte desgraciada senón incerta, e non acaen co mundo dos negocios. Pero hai ben de editoriais cativas que serven de vehículo para esas obras, ás veces dun xeito maltreito, sen calidade formal,pero efectivo. lsto nunha rexión do mundo na que a palabra escrita nunca tivera moita sorte. Nin nos mellores momentos lembramos unha maioría de latinoamericanos exercendo democráticamente o direito de ler ou escribir. Aí intervén o que eu chamo a censura estrutural, a máis grave de todas, contra a que nunca se ten asinado un manifesto en ningún lugar do mundo. Non é unha censura que nace dun decreto de goberno nin da arbitrariedade militar ou policial, senón da propia estrutura social que prohibe a traveso dos prezos e da economía. Moitos analfabetas non poden ler aínda que queiran pero hai alfabetos que poderían ler pero carecen de cartos para mercaren libros que ás veces ten prezos de xoiería.
A venda de soños
Mario Benedetti dixo na IX Semana Galega de Filosofía que a grande parte das mágoas do Terceiro Mundo procedían do empeño por querelo converter en Primeiro Mundo. Está de acordo?
Estou. Ademais entendo que o Terceiro Mundo non pode ser coma o Primeiro aínda que queira. E o Primeiro sábeo. Esta organización universal montada coma sociedade de consumo condena ao oitenta por cento da humanidade a consumir fantasías e impídelle que consuma causas. Véndelle o soño do consumo posíbel, sabendo que ese consumo é imposíbel. Se o planeta enteiro consumise como consume a quinta parte da humanidade que queima o oitenta por cento dos recursos, a Terra, que está ao borde do estrago, rebentaría. Que pasaría se toda a humanidade practicase o gasto de enerxía sen taxa? Que pasaría cos recursos nun mundo que xa ten o ar, a auga, a terra e a alma tan envelenada? Non se pode ser coma eles. Por riba, tampouco é desexábel. O modelo de sociedade que chaman Primeiro Mundo é moi pouco atractivo. É atractivo só desde o punto de vista dun sistema de valores dunha civilización para a que as causas son máis importantes ca as persoas. Non é para nada atractivo para os que soñamos que o mundo sexa unha casa de todos e un inmenso espazo solidario. Os noticiarios da televisión adoitan presentar a Colombia no papel de ruín e Estados Unidos o de bo: o probe mercado consumidor e a vilá produtora de drogas. Pero a responsabilidade das drogas está no sistema, no modo de vida que condena á xente á angustia, a ansiedade, a soidade e a unha desapiadada competencia na que o éxito duns poucos implica o fracaso de todos os demais. Até onde ese modo de vida que abriga ao consolo químico e que zapatea a natureza e despreza á xente é desexábel? Non só non é posíbel senón que non é desexábel. Os medios de comunicación que nos incomunican son os que o fan desexábel. Sobre todo a pantalla pequena que aterece o consumo como panacea suprema. A idea de que o que máis ten máis vale que vivimos para ter e para termos máis ca o outro. Un sistema baseado na carreira e na competencia.
A organización universal montada coma sociedade de consumo condena ao oitenta por cento da humanidade a consumir fantasías e impídelle que consuma causas.
Durante a campaña electoral de Clinton recoñecíase que o empobrecemento de Latinoamérica chegara a un límite perigoso, que estaba a provocar a desbandada cara o Norte. Considerábase preciso mellorar as condicións económicas para que non sucedese tal.
É probábel que na equipa de Clinton figuren persoas con intencións non tan mesquiñas. Cónstame que mais dun quixese corrixir o costume de prepotencia e as relacións de humillación que tiveron co Sur até agora. O problema é que hai unha maquinaria que esmaga as boas intencións. Unha maquinaria que ten que ver non só cos Estados Unidos, que funciona a escala mundial. Dentro dela os Estados Unidos están ameazados na súa posición de liderado pola competencia de Xapón e Alemaña que viven ritmos de desenvolvemento moito máis acelerados ca os dos norteamericanos. Resulta paradóxico que os que predican a liberdade de comercio no Sur, practiquen ao Norte o proteccionismo máis pechado. Nestes días estou a ler o libro de maior venda en Norteaméria, dun autor de calidade dubidosa; unha novela policiaca na que o vilán é un industrial xaponés que ven a quedar cos Estados Unidos; o bon é un detective que quer acabar coa conspiración amarela para converter os Estados Unidos en colonia xaponesa. O detective conta co auxilio dunha xaponesa boa que quer protexer aos brancos do perigo amarelo. Hai unha resurrección da mitoloxía do perigo amarelo, característica dos anos corenta, despois de Pearl Harbour, cando os Estados Unidos internaron á poboación de orixe xaponesa (ou de ollos un algo virados para arriba) en campos de concentración, que alimentou toda unha mitoloxía de odio contra o Xapón. Hoxe aquela mitoloxía resucita cunha forza enorme. Nos Estados Unidos nótase a cada máis febre nacionalista anti-xaponesa. O gran lema nacional é buy american (merque norteamericano) porque os xaponeses quedan con todo a cada que os deixan competir en igualdade de condicións. Así que o sistema comete o erro de crer no seu propio discurso e permiten que haxa unha mínima liberdade económica os xaponeses quedan cun anaco de algo. O que agora hai é toda unha onda de proteccionismo feroz. Noam Chomsky acaba de publicar Ano 501, a conquista continua, na que inclúe exemplos do proteccionismo de Estados Unidos e Inglaterra contra países coma Bangladesh, Etiopía e o Sahel. Que lle parece calquera destes tres países ameazando o comercio dos Estados Unidos coa competencia dos seus produtos? Teñen problemas internos graves que os condenan a actuar do xeito máis egoísta. Non é novidade nos Estados Unidos, que levaron sempre adiante unha política ferozmente nacionalista e no caso de Latinoamérica nacionalista contra a dignidade nacional dos países que tamén se chaman América, aínda que o Norte non se dese enterado. Lamentabelmente o cambio desta política non se debe tanto á vontade do presidente e dos seus asesores. Hai unha maquinaria que fagocita boas intencións, e non só política, nin sequera só militar. Sobre todo é económica e financeira. Nun momentot an crítico, cunha balanza deficitaria e a débeda externa máis grande do mundo, non van dar por bó un consello do Fondo Monetario Internacional dentro de fronteiras.
Hai unha maquinaria que fagocita boas intencións, e non só política, nin sequera só militar. Sobre todo é económica e financeira.
O FMI son eles.
Son. Pero con esa situación, cun balance deficitaário, coa resaca da bebedeira dos anos de Reagan, eu penso que isto vai agudizar as tendencias máis fodidas.
O capital ten patria, nese caso.
O capital ten patria até certo punto, no que ten que ver coa defensa dos intereses nacionais. Pero só até un límite e esa é unha das contradicións que o sistema non dá resolto. Fíxese que boa parte desa guerra proteccionista líbrase contra empresas norteamericanas que actúan fóra. Un dos lios máis importantes que teсen agora é coa IBM no Xapón. Despois está o proceso de expansión doutra banda da fronteira de México que eu penso que ten que ver coa necesidade de importaren capital en grandes cantidades. A exportación de capital norteamericano a México está condicionada a ganancias astronómicas que poden ser recuperadas en prazos asombrosamente rápidos. Por que? Porque é un capital que chega atraido por salarios ananos e pola liberdade de contaminar. Así é como foxen de controles que operan nos Estados Unidos e noutros países do Primeiro Mundo contra das industrias tóxicas. Esta non é unha boa noticia para os mexicanos, aínda que o goberno mexicano ande a botar as campás a voar e celebre o seu ingreso ao paraíso. Antes ben ten que ver coa crise interna dos Estados Unidos. Veremos até onde o capitalismo se reestrutura nesta fin de século.
«Quixen ser debuxante como Castelao»
«Son escritor porque non puiden ser debuxante, ou pintor, que é o que de verdade quería», explicou Eduardo Galeano no limiar da súa intervención na X Semana Galega de Filosofía en Pontevedra. «É o problema típico do que quer a unha muller que non lle fai nin caso e remata casado coa súa curmá. Évos o meu caso, que non tiven máis remedio que compartir a meio da palabra o que non puiden transmitir coa liña e as cores. lsto é o que fai que non me sinta intruso aquí en Pontevedra nun aula que leva o nome de Castelao. Cando quixen ser debuxante e non puiden, quixen ser debuxante coma Castelao. Antes que eu nacera, Castelao andou por Montevideo e morrera cando eu comecei a tratar de salvar con imaxes debuxadas a distancia que sempre separa o desexo do mundo, as gañas de contar e a posibilidade de facer. Castelao chegou onda min polo meu mestre no ofício no que non dei feito. Homes coma Emilio Suárez ou Blanquito, espléndidos debuxantes que se recoñecían alumnos e continuadores de Castelao, e que del beberan a mellor auga no mellor momento. Castelao é algo así coma un sinónimo de Galiza, do máis profundo desta terra e desta xente que soubo tan ben expresar nos seus debuxos e a na súa escrita. Por iso non me sinto para nada extraño no lugar en que vou falar para vostedes».
