O seu nome eufónico fixábase instantáneo na memoria. Fervía sempre de creatividade e déixanos novo, cando entre outras arelas dirixía o grupo de teatro da agrupación Alexandre Bóveda. Na colección de A Nosa Terra, desde os anos 80 o seu nome aparece de continuo. Esta foi a entrevista que lle fixemos en febreiro de 2006, cando estreaba a súa adaptación de Hamlet con Luís Tosar. Na Hemeroteca pódense procurar outras conversas, críticas, referencias e artigos dun creador incansábel. Por exemplo esta lembranza doce e furiosa do seu amigo Manuel Balboa.

Que ten de singular esta produción en canto a como se financia? 

Este é un proceso inverso ao que é habitual. Son un director free-lance e agás nunha ocasión traballei sempre sen subvencións. Para este Hamlet comecei a buscar financiamento e unha productora que quixera meterse, e atopeime con RTA (Recursos Técnicos e Artísticos) e con financiacións privadas. Cando tiñamos o 80% cuberto foi cando nos diriximos á Xunta de Galicia que pon o 20% restante. Normalmente comézase pola axuda pública e despois vaise á privada. Non sei como formulará agora a Xunta as axudas, pero eu estaba farto de que a profesión aparecese sempre como se tivésemos que estar mendigando. Acaso pásalles o mesmo aos que se lle concede unha obra pública de construción por exemplo? Son mirados como pedichóns? Ao meu ver os novos xestores públicos teñen que estar atentos ao que ven nacendo desde abaixo, pasarse polos pubs, polos lugares onde se actúa nos pequenos formatos,… hai moita xente empuxando. 

O factor de risco é a resposta do público. 

É unha incertidume relativa. Para nós, para RTA que é quen busca os créditos, hai un risco evidente, pero creo que non vai haber problema e que o espectáculo vai funcionar. 

Quería facer un Hamlet desde hai tempo. 

Quería facer un Hamlet e que o interpretase Luís Tosar. Desde hai máis de dez anos téñoo claro, cando traballaba con el en teatro e non tiña a merecida proxección pública de hoxe. Pasou o tempo e non houbo maneira de encontrar o momento. Cando o vin no Zoo de cristal souben que non me equivocara, nos ensaios confirmeime que era unha aposta segura. Vai facer un Hamlet moi especial, cálido, próximo á xente. 

Que caracteriza a súa adaptación? 

Baseeime na tradución galega de Miguel Pérez Romero, en varias en castellano e tamén na versión orixinal e na portuguesa. Con eses vimbios fixen un cestiño que coloquei na II Guerra Mundial. No orixinal de Shakespeare todo sucede en dous meses. E desde que Hitler lle encarga a un xeneral checo que se meteu na Wermacht trocando o apelido, o plan para invadir Noruega e Dinamarca, pasan tamén dous meses. Esta coincidencia permíteme falar desa espada de Damocles que é o nazismo, que anda arredor das monarquías e as repúblicas europeas do momento. Alemaña toma Noruega en doce horas, cando van traballar ao día seguinte os noruegueses pensan que se trata dunha película sobre a Alemaña. Non resistem e apenas morren cinco soldados da garda palacega. Estas coincidencias permitíronme situar a obra nunha época que me interesa moito, porque todo sucede con sutilidade. Transponse o contexto orixinal, pero o 85% do que se contempla en escena é Shakespeare puro e duro, agás detalles mínimos da miña adaptación para manter unha lóxica. Apenas nada, só a substitución de referencias grecolatinas que serían moi cantosas. 

O espectador pode pensar que vai ver un clásico, está xa afeito o público a unha adaptación modernizante? 

Vai ver Hamlet. Shakespeare xa facía o mesmo con que tamén eran clásicos do seu tempo, refacéndoos e poñendoos na súa actualidade. Nós revisitamos aquel teatro de outrora da súa man e usando unha técnica semellante. A clave para que iso funcione é, falando ás claras, que non sexa a palla mental dun intelectual. Shakespeare tiña os pulsos do público moi claros, porque tripaba as rúas, vía moito aos rivais e as outras compañías, porque el mesmo era actor… Hai unha cousa que uns artistas teñen e outros non, que é o olor da comunicación co público. Se esa intuición non me traiciona penso que lograrei esa conexión. O meu enfoque non é pensar na crítica, na profesión ou nos meus amigos. Preocúpame a señora da butaca 36 e o señor da 360. Levo aos ensaios xente que non sabe de que vai nada disto, e falo con eles, precisamente para saber como conectar co gran público sen traicionar a altura do texto. 

É unha tolería continua, unha dispersión que non amo porque prefería dedicarme só á poesía e vivir diso

Artista polifacético 

Poeta, actor, cantante, director,… segue movéndose en todos os rexistos? 

É unha tolería continua, unha dispersión que non amo porque prefería dedicarme só á poesía e vivir diso, pero non é posíbel. Prefiro isto a dar clases ou traballar na mina. A vida que levo é dura, pero peor é ir ao Gran Sol, así que non podo queixarme. Atópome máis a gosto, como dicía Elliot, con este batallón indisciplinado de emocións que son os actores que nunha oficina. Ou na música: sacamos o disco A caricia da serpe pero desde o 98 actuamos en público por canto sítio se presentou, máis de 200 concertos! As cousas viñeron así. 

Cando comezou na escrita aparecía ligado a un grupo como De amor e desamor. Pasados os anos, quedou unha pegada xeracional que os una? 

Eu era o máis novo dese colectivo, que estaba unido pola camaradaxe coa intencion de pegar un bocinazo no mundo literario. Por idade tiña pouco en común coa maioría deles, e non se pode dicir que teñamos unha escola común. O que nos une é unha cidade. Como dixo Manquiña, que era de Vigo e chegou á Coruña, «gústame isto, aquí están máis tolos ca min. Este é o meu sitio porque paso desapercibido». O propio Manuel María, que pasou os seus últimos anos aquí xa tiña ese vento da Coruña na cabeza.♦

Balboa

Lino Braxe

Debo confesar que sinto un profundo cansancio á hora de escribir estas liñas. Tal vez por educación ou tal vez por cumprir con xustiza coa memoria de Manolo aceptei o convite de Afonso Eiré para escribir un artigo sobre o meu amigo. Aínda que Manuel Balboa estaba enamorado de Galicia e d’A Coruña, o ambiente musical de finais dos setenta e de comezos dos oitenta na cidade herculina e na nosa comunidade era asfixiante. Manolo tivo que emigrar a Madrid para seguir formándose e para buscar un público e unha crítica axeitada á súa obra. Naqueles anos as óperas que se podían mirar n’A Coruña eran italianas, case exclusivamente italianas, e un compositor do XIX como Wagner era considerado un «desharmonizado». A mente musical coruñesa era pacata e provinciana, a criación contemporánea apenas existía e o meu amigo era un adiantado ao seu tempo. Madrid foi o seu inevitábel destino e A Coruña tardaría aínda vinte anos en acadar un nivel musical aceptábel. Hoxe, coa OSG e coa presenza de intérpretes e de mestres estranxeiros, a música mudou moito na nosa cidade. Por riba, os afeizoados á chamada música culta multiplicárnse en Galicia e rexuvenecéronse. A Coruña e a Galicia do 2004 era a que precisaba Manuel Balboa na súa mocidade, sen que a situación actual sexa para botar foguetes. 

O meu amigo sempre estivo enamorado da literatura. Amaba a Hesse, a Mann, a Lorca, a Cunqueiro, a Novoneyra e a Fernán Vello. Polas súas veas corría o sangue de Pondal e López Abente –pois estaba emparentado con eles. Taramancos dicía de Balboa que «era un sorprendente agasallo da estirpe de Pondal». Gostaba de «Os vellos non de ben namorarse» e, como en tantas ocasións anteriores, frustramos un traballo xuntos para musicar e adaptar varias escenas da obra de Castelao. Lembro as fotos do seu irmán Fernando Balboa, maqueado e ataviado de Oscar Wilde para interpretar o papel do escritor británico na ópera «El secreto enamorado» sobre un texto de Ana Rossetti. Recordo as nosas conversas sobre “Romeo e Xulieta, famosos namorados” de don Álvaro; con versos e paixóns que el reflexaría maravillosamente na súa ópera “Romeo o la memoria del viento”. Admirador do liëder alemán e das poucas alfaias que o lieder galego ten criado, Balboa compuxo varias pezas dun profundo lirismo sobre textos de «Os eidos» de Novoneyra, e aínda permanecen inéditas varias partituras sobre poemas de Fernán-Vello e doutros autores.
Tamén recordo o rosto de Beiras, iluminado, cando lle dedicou unha das súas sinfonías. Parte da súa enerxía criativa encamiñou na cara a música para teatro, disciplina artística da que era un grande coñecedor. Compuxo a música para catro obras de Lorca: «A casa de Bernarda Alba», «Yerma», «Mariana Pineda» e «Doña Rosita la Soltera». Tamén fixo a música para «A casa dos afogados» de Fernán-Vello e para “Hostia” de Cotarelo Valledor –na que eu interpretaba o papel de Tórculo, o home que traicionaba a Prisciliano, personaxe que tamén apaixoaba a Balboa– con dirección, ambas, de Manuel Lourenzo. Pero sobre todo gardo un recordo especialmente emocionado das súas notas para o «Fausto» da Compañía Luís Seoane. Aquela música incomparábel que acompañaba as palabras de Luísa Merelas, Miguel Pernas, Manuel Areoso e o propio Manuel Lourenzo, autor do texto e da dirección da peza. Aquela música nunca ouvida antes en Galicia, os sons dun cerebro xenial que nos oferecía o seu talento sen complexos. Unha música que logo conformaría a súa suite»“Hércules en Brigantia» que tan xenerosamente me dedicou. 

Para moitos, Manuel Balboa será un compositor de bandas sonoras para cine, e iso é certo, pero a súa gran música está criada para ser ouvida sen imaxes, nos con certos dos teatros ou na soedade da nosa casa. A súa música para «Canción de cuna», supúxolle a nominacion aos «Goya» no 1994, «Divertimento» o seu premio Agapi no 2002 e as súas partituras para «Martes de Carnaval», «La herida luminosa», «El abuelo», «Ilegal», «El baile de las ánimas» e «Mares nocturnos», a súa consagración como compositor para a gran pantalla. Un artista moi por riba das oportunidades que este país po día ofrecerlle. Galicia segue a ser un Saturno devorando os seus fillos. Estou certo que co culto á morte que posuímos a súa memoria será sempre mantida acesa para os galegos. Pero estes bárbaros, cando se decatarán de que deben mimar e apoiar os seus criadores en vida? O artista, se é bó, sempre se adianta ao seu tempo. E ás veces, hai que apoialo sen entendelo. Isto da arte é como o amor. Non é preciso comprender para querer. 

As últimas notas da súa sinfonía vital deunas Manuel Balboa con humildade e silenciosamente. Levou a súa doenza sen ruído. Por iso, debemos ser os que o amamos, os que creemos o balbordo necesario para que a súa arte permaneza nos nosos corazóns, acariciándonos a alma e situándonos nos lindes da gloria. O meu amigo gostaba moito dun poema de Miguel Mato que dí: «Amor, a morte chega sempre quando a música se esvai». Parece un epitafio escrito para el. «Adiós a la bohemia» que diría Sorozábal. Aos Balboa, a Manolo e a Fernando débolles todo o que a música representa ou repre sentou –pois non podo escoitar unha nota desde o 98– na miña vida. Váiseme parte da miña adolescencia. Os bares máis queridos, lecturas de poemas, cancións deliradas, pianos, alegría e descubertas. É este un artigo máis de relatorio de méritos que de amizade, pero, sinceramente, non era quen de escribir outra cousa. Non podo aprofundar na evocación do amigo, do artista e do ser humano porque a dor me invade, a boca sécaseme, a gorxa treme e a impotencia me carcome. Só sinto unha furia brutal contra o destino e os designios da existencia humana. Ata pronto, Manoliño, ata pronto.♦