Hai veces que indagar non é doado. Manca. Sobre todo cando xa sabes a historia, como neste caso: Suso, un rapaz de 16 anos, sobe a un faiado, atopa unha granada que O Piloto tivo que deixar alí cando o mataron, baixa, quere abrila, tira da anela, estóupalle, queda sen as mans e cego e con outras feridas graves. É o “último mutilado de guerra” recoñecido en todo o Estado.
“Suso, quería falar contigo”, abordeino pola rúa máis céntrica de Chantada. Había tempo que quería facelo, pero sempre aparecía algo que me botaba para atrás. Que dereito tiña eu a remover un suceso tan traumático? Cal sería a súa reacción? Finalmente puido máis o instinto de xornalista… E nada foi como pensaba.
–”Se é bo para ti e non é malo para min…, falamos o que queiras”, -respondeume co ton máis natural do mundo. Na súa voz non atopei nin prevención, nin emoción, nin medo, nin dor e, aínda, menos, carraxe ou rancor.
E falamos. Falamos horas. Primeiro con el só e, logo, coa súa nai, que o axudou a reconstruír feitos e emocións.
Eu os feitos sabíaos, o que non sabía eran os seus sentimentos, o seu estado de ánimo. O que pensara, o que cavila, como enfocou a súa vida…, e como a vive agora.
Comezara eu por presentarme como xornalista, porque o Suso non podía coñecerme. Pero cando lle dixen quen era, si que se lembrou:
Os feitos sabíaos, o que non sabía eran os seus sentimentos, o seu estado de ánimo. O que pensara, o que cavila, como enfocou a súa vida…, e como a vive agora.
– Ti es o amigo da Lurdiñas, a filla da Camila de Riopedroso (con síndrome de Down). Falábame de ti cando estábamos ou dous no centro. Que boa rapaza. Claro, xa me soaba a túa voz. Estiveches na Radio Galega… Bo día Galicia! Seica te botaron. Eu antes era moito da televisión. Se me deixaban poñíame todo o día diante dela, pero, agora, como non podo vela, escoito a radio. Escóitoa todo o día e tamén pola noite a Marcial Mouzo. Pero, sobre todo, os deportes. A min o que me gusta é o fútbol.
E sen máis contoume como “aos tres días do que pasou, estando eu na UVI do hospital da Coruña, xogaba o Real Madrid. Eu lembreime e díxenlle a unha enfermeira se podería escoitar o partido. Ela díxome que na UVI non se podía, pero…, no teu caso. Falou co médico e o médico contestoulle que se me atopaba unha radio que podía facelo, que non pasaba nada. E por alí había un señor que tiña unha radio: ela pediulla e el deixouma… Escoitei o partido e moito gocei. Oes, volveume a vida”.
Cando “pasou aquelo”
“A culpa foi do terremoto”, afirma Xesús Fernández, o neto da Carmiña do Monte, de Vilanova de Arcos (Chantada). Non lle pon cualificativo a aquel día, tampouco procura culpábeis, nin se laia do que pasou. “O que pasou, pasou, e non hai que darlle máis voltas. Hai que vivir, aínda que, as veces, fíxoseme moi duro. Fixo…”
Maio de 1996. Un terremoto fai tremer as terras da contorna do Miño a unha e outra beira do río. Onde máis se deixa notar é polas terras de Taboada e Chantada. Na parroquia de Arcos deixa algunhas pegadas nas paredes das casas e nos tellados. Caen tellas, pedras de achantalas e algunha cheminea, que xa non tira, torce a cabeza ciscando o fume de lado e polas regañas.
O Suso está aquel día na casa da súa veciña Soedade, a muller do señor Eloi de Arcos. Atópase alí coma moitas outras veces botando unha man no que precisen e facendo recados. Con 16 anos, o Susiño do Montés é un rapaz espelido e afeito a procurarse a vida desde pequeno. O Xesús, o seu pai, camareiro en varios establecementos de Chantada, está agora completamente alcoholizado. As máis das veces, bébedo. A súa nai, a Sagrario, unha leonesa, avivaracha, cativeira e loitadora, bastante ten con levar a casa e coidar as tres vacas. O seu irmán, Carlos, un pouco maior, tamén anda aos días gañando a xornada.
Aquel día, a señora Soedade pídelle ao Suso que suba ao faio para ver os estragos do terremoto, se caeron algunhas tellas e se se ve a luz do día por entre elas, sinal de que hai pingueiras.
Sube o Suso por unha trapa que hai no cuarto. Ponse a ollar e atopa “unha caixa”.
– Unha caixa que eu non vira nunca. Que nunca estivera alí, pois eu subía moitas veces a meter cousas ou a sacalas, que é onde gardaba o que non necesitaba a señora Soedade, –cóntame o Suso coma se o relato non fose con el. Neutro, con voz de locutor que desenmaraña a historia dun descoñecido. Fito cara os seus ollos e neles só enxergo o baleiro. A súa faciana non está contraida. Ten ese medio sorriso que non abandona case nunca en toda a conversa.
O Suso chama pola súa amiga Soedade e dille que atopou unha caixa. Ela pregúntalle “e que ten?”. “Non a dou aberto”, contesta el. “Pois baixa para aquí”.
E baixouna, ben mandado.
Puxéronse os dous na cama para tratar de abrila. O Suso tiña apoiada a “caixa” nunha perna… Levántaa, tíralle da arandela e…
– “Era unha granada, unha granada de cando a guerra. Nunca a vira alí no faio. Todas as veces que subín, nunca a atopara. Seguramente estaba agochada na parede nun buraco e, co tremor de terra, a granada caeu e alí a atopei eu.
A casa da señora Soedade en Vilanova era unha das bases que tiña a guerrilla galega, concretamente o destacamento de O Piloto. Cando o mataron, en marzo de 1965, a súa compañeira Mirelle foi vivir coa señora Soedade. E alí estivo até que o Isaac, un veciño a levou ao hospital de Lugo no ano 1991, “e de alí xa non volveu viva”, dinos o Susiño.
As súas verbas semellan agora que se tinguen desa quentura que dá a emoción.
-Eu queríalle moito a Mirelle. Que boa muller era! Que ben cociñaba. Mentres viviu era ela quen ordenaba aquela casa. Algunhas veces, desaparecía dous ou tres días. Eu preguntaba por ela pero ninguén me dicía nada. A comida xa non era a mesma.
Precisamente, aquel día, no que pasou o que pasou, cando chegaron para auxilialo, o Suso recibiunos xa na cociña, cun “non vos preocupedes, a min non me pasa nada, o único é que aínda non xantei”.
O estoupido
Pero pasara, vaia se pasara.
-Díxome a señora Soedade, abre ti logo a caixa para ver o que ten. Ela ía saír para o corredor. Eu tirei da anela… Vinme debaixo da cama. Eu non sabía o que pasara. Nin sentira o estrondo, nin tiña dor… Só tiña a vista medio nubrada.
Pero, agora, precisamente ao que lle ten máis medo é aos estrondos. Non é quen de aguantar os foguetes. Prodúcenlle “moito dano, tanto no corpo, na cabeza, coma na alma”.
Pero non por iso o Suso deixa de ir as festas. Vai cos seus amigos. E cando sente que preparan os foguetes, ou se mete no auto e se tapa, ou, se é nunha vila, vai para un bar e alá se pecha onde non poida escoitar nada.
Agora ao que lle ten máis medo é aos estrondos. Non é quen de aguantar os foguetes. Prodúcenlle “moito dano, tanto no corpo, na cabeza, coma na alma”. Pero non por iso o Suso deixa de ir as festas.
Pero só lle teme aos foguetes. Os outros ruídos aguántaos. E a música… A musica encántalle, sobre todo a das discotecas. “Eu non vexo, pero sinto, e non só sinto a música e o seu vibrar, senón que sinto o que está pasando, como está a xente e como baila. Sabes, eu xa ía a discoteca de pequeno, cando o meu pai traballaba na Yoel, sabes”.
E agora non só sigue indo a discoteca, senón que tamén vai ao fútbol. E percibe o xogo. “Case non fai falta que me conten o que está pasando, eu sei por onde vai o balón e se poden marcar ou non. Un afaise escoitando os partidos pola radio. Tampouco ves nada. Tes que imaxinalo todo”.
Na procura dunha man
O Suso non se lembra do estrondo da granada. Pero a súa nai, a Sagrario, si. “Escoitouse en toda Vilanova e até diría que en todo Arcos. Eu marchei correndo e atopeime coa señora Soedade, toda sangrando. Que lle pasou, que lle pasou? Preguntáballe eu. Ela contestoume, que cousa!: picoume un bicho no morteiro e mira como me puxo. Pero sangraba moito polos brazos, así que collín uns cordóns de alpacas e ateillos por encima do cóbado, para que non se desangrase. Tamén tiña o peito esnaquizado…
Agora é Sagrario quen leva o peso do relato… “E sería así”, afirma o Suso, “eu daquel momento non lembro de nada”.
-Si, o Suso era o máis tranquilo de todos. Tiña todo o seu coñecemento. Nin berraba, nin choraba, nin nada, por iso eu non procurei del. Pero, ao pouco, chegou o outro meu fillo, o Carlos. Viu un rego de sangue. Entrou na cociña e alí o atopou, esnaquizado. O Carlos saíu berrando e foi o que nos dixo o que tiña pasado. Tamén chegou o Ferreiro que, ao ver aquelo, caeu nas escaleiras.
A Sagrario, que tampouco non se emociona co relato. Como se se estivese a referir a outras familia ou, aínda, a outro suceso, tivo a valentía de anoarlle tamén os antebrazos ao seu fillo cos cordóns das alpacas para que non se desangrara… Unha man colgáballe presa so polos tendóns, a outra non a tiña… E o Suso dicíndome que atendera a señora Soedade.
O Ferreiro chamou a Garda Civil e díxolles que viña en camiño unha ambulancia e un helicóptero. Non tardaron en chegar.
A Sagrario aínda lle deu tempo de ir ollar ao cuarto se atopaba a outra man. Pero non encontrou nada.
Nin a atopou ela, nin tampouco a Garda Civil. Cando chegaron rexistraron todo, pero da man dereita nin rastro.
– A familia da señora Soedade non lles gustou nada que chamaran a Garda Civil. Tiñan medo. Si, aínda tiñan medo polo do Piloto…
A nai interrompe por vez primeira ao Suso:
– Non sei se terían medo que nós denunciaramos ou algo. Pero como íamos ir contra deles, pois non tiñan a culpa de nada.
– Non, mamá, non, eles o que lle tiñan medo era aos gardas. A Mirelle tampouco podía velos…
Consciente até o hospital
O Suso marchou no helicóptero. E a señora Soedade na ambulancia. O Suso parou en Lugo, pero fixérono seguir para a Coruña, para o daquela denominado Hospital Juan Canalejo, infausto nome para un rapaz que, precisamente, vai ferido por un artefacto de guerra que aquel Canalejo axudou a pór en marcha.
– Até que cheguei a UCI da Coruña aínda vía. Logo borróuseme todo, dixeron que tiña os nervios ópticos queimados. Nunca máis volvín ver. As mans tampouco as notaba. Pero, ao principio, nin sabían que me faltaban.
Estivo na UCI oito días e cinco meses máis en rehabilitación.
O Suso lémbrase de tanta xente que o axudou alí, dos médicos, das enfermeiras, pero, sobre todo, das persoas internas que lle daban ánimos. Lémbrase, sobre todo dun señor de máis de 90 anos que ía velo todos os días e lle contaba chistes, sen parar de rir. Un día non apareceu, preguntou por el e dixéronlle que morrera aquela noite. “Tiña cancro terminal e eu non o sabía, pero até o último día non parou de axudarme”.
O Suso tamén se lembra das cociñeiras. De como lle daban de comer o que el quería, “coma no mellor restaurante. E por poder, non podían facelo, pero facíano, para que estivese contento”.
Outro pesadelo
Cando o deron de alta, comezaron dous novos pesadelos: o de como vivir e o de que vivir.
O de como vivir, resolveuno pronto, segundo conta:
-Tiven momentos malos, tiven, pero sempre quixen vivir, tirar para diante. Axudárame tanta xente que eu non podía defraudala!
Tiña 16 anos. Mala idade. Até os 18 anos non tiña dereito a ningunha pensión.
Aquí comeza o tesón e a valentía da súa nai que “non podía virme abaixo”.
Non sabía por onde comezar. Chamada á asistenta social de Chantada, segundo lle recomendaran no hospital. Papeis e máis papeis, pero “ela non facía nada”. Chamadas ao alcalde de Chantada, “que dicía si, si, pero tampouco fixo nada”.
Chegado aquí o relato, si que lle noto a Sagrario un pouco de rancor mesturado con pena e desazón: “o alcalde deixounos tirados e era quen podía facer algo”.
-Deixar, deixou, -mete baza o Suso. E que eu, xa desde pequeno, me levo mal cos alcaldes… Jajajaja…
E cóntame, co seu sorriso nos beizos, como cando tiña doce ou trece anos, lle deron un autocolante do PSOE, como o pendurou e marchou a clase a Taboada (o lugar de Vilanova pertence a metade a Chantada a metade a Taboada). O director do grupo escolar era o alcalde do PP. Cando lle viu a “pegatina” púxoo de xeonllos castigado… “Eu, saqueina e díxenlle, xa está, sácoa, descanse… Pero non me sacou o castigo”. Nin un cualificativo sae da súa boca.
O Suso, logo de todo o que lle pasou segue pensando que “nesta vida a maioría da xente é boa, a min moito me axudaron… Non, eu non lle quero mal a ninguén, nin sequera ao alcalde… Aínda que, haber hai xente que nin ten educación nin pensa nos demais. Hainos que aparcan o coche na porta da miña casa e non dou entrado. Se lles dis algo aínda teñen mais que dicir… E xente que coloca a moto nas beirarrúas. O outro día choquei cunha e caeu. Saíu o dono do bar insultándome, case me bate… É que o alcalde arranxou a Prazuela, pero sacou a beirarrúas, só se preocupou de que aparcaran os coches, e eu, como non vexo, nin teño mans ao xeito, pois non dou andado”. Volve aparecer o alcalde.
E a súa nai comeza a contarnos os traballos que pasou e aqueles que a axudaron. Non dá nomes, pero ao falar deles ilumínaselle a cara: un señor de Pontevedra, que era da ONCE e que viña unha e outra vez a Chantada para axudalos, que os previña dalgúns de dentro da asociación que non eran trigo limpo, unha asociación de Valencia, aos que lles estouparan uns proxectís nunha praia, “que souberon do noso e se puxeron en contacto, pois eles conseguiran que lle pagasen”…
Xesús Fernández, o Suso, foi declarado, finalmente, “mutilado de guerra”. Foi ao último que lle concederon tal status.
Pero, sobre todo, ten o eterno agradecemento para Cristina, Cristina de Furco, “ela foi a que se moveu e moveu, quen nos arranxou todo”.
Xesús Fernández, o Suso, foi declarado, finalmente, “mutilado de guerra”. Foi ao último que lle concederon tal status. Coa indemnización, a nai puido deixar de andar detrás de dúas vacas e se sachar no millo e nas patacas. Coa pensión, o Suso pode vivir dignamente e facer a súa vida.
– Si, eu vivo. Vivo… Coma un señorito de Chantada.
– E es feliz, Suso?
Segundo me saen estas palabras da boca, sen pensalas, arrepíntome de telas pronunciado. Pero xa é tarde. Encáixaas coa maior naturalidade. Na súa resposta non hai contrariedade.
– Son tan feliz, polo menos, coma antes. Para ser feliz hai que saber adaptarse. Eu eu fíxeno.
Cos seus dous cotos colle unha botella de zume de laranxa. Bebe e exclama:
– Isto é vida, que ben sabe!.
