Autor: Xan Carballa

Agustina Bessa-Luís, soster a confianza na alma popular

Agustina Bessa-Luis (1922-2019) levaba anos retirada da vida pública, despois dun episodio grave de saúde. O seu falecemento o 3 de xuño, sérvenos para rescatar a entrevista que nos deu en 1989, logo dunha conferencia na Universidade de Santiago, e que publicamos no número 374 de A Nosa Terra. Acaso esquecida aínda sendo figura principal da literatura portuguesa contemporánea, hai pouco tempo os seus libros foron motivo de polémica editorial.

Por que unha escolla tan ampla de xéneros na súa escrita?

Son sobre todo romancista, mais surxiron posibilidades de escribir teatro, e tamén biografías pero en base a encargos que me fixeron na altura (velaí o caso do Marqués de Pombal, de Florbela Espanca, Frei Luís de Granada, no libro Monxa de Lisboa). Son traballos que precisan investigación e teñen máis dificultade que a novela, que é o recreo da imaxinación.

E que intención filosófica ou ideolóxica alimenta o seu labor como escritora?

Aquilo que está máis presente na miña obra é un interese pola natureza humana, polas relacións humanas, aquilo que as divide ou as aproxima, aquilo que poda resultar nunha pacificación da sociedade sen que esta caia na apatía por un exceso de tranquilidade. Unha decisión de paz positiva entre as persoas, que é o máis difícil da natureza humana.

Vostede novelou unha certa decadencia da aristocracia e nas súas personaxes domina a introspección.

A obra que me tornou máis coñecida, nun principio, A Sibila, era sobre unha familia de labregos, pero o seu tipo de relacións coa sociedade xa non existía, xa tiña rematado. Foi case un retrato do pasado. Na altura eu observei os sinais de extinción dese tipo de vida. Son máis unha escritora que describe á burguesía, urbana sobre todo, mais non hai un tipo de literatura que me clasifique.

Lisboa está chea de grandes provincianos, empezando por todos os seus políticos

Hai tamén unha presenza do seu entorno xeográfico inmediato, do Amarante, do Alto Minho.

Pero tamén teño escrito libros sobre Lisboa, sobre o Alentejo. De maneira que Portugal,
como país pequeno non ofrece dificultades de contacto. Rapidamente podemos aproximarnos a calquera atmosfera. A Florbela era alentajana e esa rexión está presente, obviamente‚ aí, pero evidentemente hai esa influencia que vostede di e tamén da cidade do Porto.

E que pode dicirnos dunha certa clasificación, en Portugal, entre literatura do Norte e do Sur?

Acho que o literato está máis centrado na capital, en Lisboa, pero a meirande parte deles non son lisboetas, Veñen da Beira, de Tras- Os-Montes, do Norte. Pero despois habitúanse á vida da cidade e esta dálles unha certa pátina citadina, Lisboa está chea de grandes provincianos, a empezar polos políticos que o son todos, e os escritores non foxen á regra. No Norte, especialmente no Porto, –menos na provincia, porque a residencia na provincia fíxose máis difícil agás excepción–s‚ a vida urbana chama cada vez máis ás persoas porque a meirande parte dos escritores non o son provisionalmente en exclusiva,

A muller na súa obra ten unha presenza moi importante e cunha caracterización singular.

Como muller é case unha obriga e é sensato facelo. As intelixencias do home e da muller son moi diferentes, e iso coido que está cientificamente probado.

En que senso?

Os seus hemisferios cerebrais funcionan de diferente maneira. Por tanto hai una diferencia alén da que a educación a través de milenios foi criando. A muller ten un menor senso da xustiza que o home que o exercitou máis. Iso é posíbel corrixilo a través da transformación da propia vida da muller. Pero hai cousas inherentes á bioloxía e serán sempre diferentes a non ser que un día os sexos se identifiquen, pero isto non está próximo.

Na literatura portuguesa hai unha presenza moi elevada de mulleres escritoras, para o que é costume observar. A que pode ser debido?

Antes a muller estaba moito máis condicionada á vida da casa, á dos fillos, absorbía todo o seu tempo na procreación. Hoxe a muller controla moito máis (a concepción, a familia…) e dispón dun tempo propio e, sobre todo, traballa fóra da casa. Hai unha imaxinación que se desenvolve na muller cando antes estaba sometida á imaxinación do home. O home era quen traía a historia á casa e a muller transmitía, mais só oralmente. Hoxe a muller cultívase máis. O grande escritor non nace diso, é un acaso, mais hai moitas mulleres que hoxe escriben resultante dunha educación e unha cultura máis apuradas, le máis, ten máis contactos e sente necesidade de levalo ao papel.

E aínda cando a muller escribe interprétase como algo episódico, circunstancial, máis produto da casualidade que da vontade.

Non creo. A memoria que nós temos e ficounos hoxe é Safo, na Grecia. Ninguén a ultrapasou. O talento surxe de súpeto nunha determinada época. O que acontece é que hai un meirande número de mulleres que escriben pero non un maior número de mulleres, nin de homes, con talento.

O 25 de abril tocou algo esencial: abrir a vida da liberdade que ten que ser asumida e traballada por cada un de nós.

Vostede como intelectual, contravindo o que parece norma, aparece defendendo en ocasións posicións política conservadoras.

Non son de esquerdas nin de dereitas. Cando na nosa vida hai como predominancia escribir a narrativa da nosa época, do que condiciona o comportamento humano, acho que non hai espazo para nos integra nunha determinada política. Interésannos os grandes valores da vida humana, a liberdade por riba de todo, a grandeza dos nosos propósitos… en determinados momentos o escritor pode ser chamado a unha colaboración, unha presenza política. No meu caso é cando sinto que hai algunha desistencia no que é máis profundo na alma do pobo, desistencias e falta de confianza no futuro e no proceso de evolución. Nesa altura a palabra do escritor é importante e a súa palabra debe ser un apoio, non de ideas senón no tocante á nosa vida gregaria, ao sentimento común de todos nós e que pode estar abafado e cunha carga enorme de dúbidas. Quer sendo de esquerdas, quer parecermos estar na dereita, acho que o predominante é o soster a confianza da alma popular.

Nos últimos quince ano a sociedade portuguesa está marcada polo 25 de abril. Como influíu na que vostede expresa como alma popular o 25 de abril?

O 25 de abril foi moi importante. Foi unha Revolución que desculpabilizou a nosa posición en relación ás colonias. Había necesidade de desfacerse daquela situación, que nos incomodaba e se prolongaba demasiado no tempo e nós estabamos fóra de moda completamente. De maneira que foi preciso un empurrón que decidise ese “impasse” e o 25 de abril tivo, sobre todo, ese obxectivo.
Houbo un movemento que tocou no máis profundo, tamén a perda do temor a respecto dos patróns, do señores… iso sentiuse inmediatamente. Houbo unha naturalidade de trato, que persiste e nunca máis se modifica, un asumir a democracia. Iso foi o importante do 25 de abril, esa consciencia de igualdade dos pobos, aínda con dúbidas e erros que van durar até unha conciencia final e profunda desa democracia. En todas as culturas iso é un camiño cheo de obstáculos e desvíos. Mais o 25 de abril tocou algo esencial: abrir a vida da liberdade non só respecto a certos patróns de vida, como a unha liberdade que ten que ser asumida e traballada por cada un de nós.

5 Xuño, 2019
Valle-Inclán queda orfo de Juan Antonio Hormigón

Os catro volumes biográficos que escribiu Juan Antonio Hormigón (Zaragoza, 1942-2019) sobre Valle-Inclán seguen a ser referencia necesaria e culminaron un traballo de esculca interminábel sobre o dramaturgo galego. Falecido 0 16 de abril, Hormigón, pioneiro na representación de Valle na España franquista, foi secretario da Asociación de Directores de Escena e mantiña unha singular relación con Galicia co elo de unión do dramaturgo arousán. Esta conversa tivémola con el nunha desas viaxes galegas, en 2008, cando viña de culminar quizais unha das súas obras monumentais.

Por fin saíron publicados os catro tomos da súa biografía de Valle- Inclán, pouco usual por ser unha sorte de cronoloxía comentada.

Hai un equívoco interesado sobre isto. A miña é unha biografía, construída desde a cronoloxía, cos elementos que nos permitiron saber o que estaba facendo Valle en cada momento, con referencias precisas de toda caste, porque cando non se pode saber formúlanse como posibilidade. Podería escribilo como biografía ao uso pero funme ao outro extremo da biografía fantasiada, que con Valle foi exuberante, atribuíndoselle toda unha chea de cousas que nunca fixo, reaccións que nunca tivo ou tomando as testemuñas de persoas nun encontro casual por categóricas. Fun ao máis estritamente obxectivo para eliminar a carga de invencións sobre Valle, que nos esmagan.

As razóns desas distorsións interesadas, son literarias, son ideolóxicas?

Algunhas delas foron alimentadas polo propio Valle, que inventou moitas veces a súa existencia, sobre todo do período de mocidade e dos anos primeiros en Madrid. Se quedamos só cos elementos fantásticos que foron engordando co tempo, acaba convertido Valle nunha caricatura. Esta imaxe distorsionada –a do seu malhumor ou a de presentalo como carlista permanente– foi unha maneira de reducir a dimensión cívica da súa obra, sobre todo desde os anos 20 e 30, cando culmina o esperpento como categoría estética. Despois da guerra é evidente esa manipulación, porque a súa significación fora notoria e había que botarlle varias capas de distorsión para convertelo noutra cousa.

A imaxe distorsionada –a do seu malhumor ou a de presentalo como carlista permanente– foi unha maneira de reducir a dimensión cívica da súa obra

De maneira que a suposta excentricidade do personaxe é máis motivo de interese que a propia obra?

En boa medida é así. Faime moita gracia que falemos de Bradomín e o transmutemos en Valle, cando o escritor podía crerse moi bradominiano pero teño a impresión de que era todo menos Bradomín, e que non tivo os éxitos coas mulleres que el se atribuía. Nunha conferencia veu dicindo, e non como boutade, que el tomara como modelo a Campoamor. Noutra ocasión, falando das etapas da súa creación literaria, emparenta as Sonatas cun tipo de literatura romántica como a de Chautebriand. Con toda a súa percepción peculiar do mundo, Valle non era un espécime raro que xurdiu da nada. Unía ás súas vivencias, un coñecemento filosófico e literario importante, desde Hegel a Tolstoi ou de Proust, ao que trataba con desdén porque non lle gustaba. Valle estaba no mundo, e paréceme fascinante a súa capacidade de misturar distintos planos.

Para entender as súas obras necesitamos a precisión biográfica? Podemos entender as Comedias Bárbaras sen saber a súa relación con Galicia?

A miña impresión é que fala dun tempo anterior, porque non dubido que houbera restos feudais, pero, como lin moita prensa galega da época, podo asegurar que Galicia xa era outra cousa. Cun desenvolvemento urbano relevante e con presenza grande de políticos galegos nos gobernos españois, algúns interesantes desde o punto de vista liberal-progresista como Montero Ríos. Nas Comedias Bárbaras elude a mantenta o urbano e céntrase no rural, e daquela non hai nelas unha imaxe totalizadora de Galicia.

Como foi a relación de Valle coa intelectualidade galega?

É unha relación moi particular. Tivo un período no que se afastou totalmente de Galicia para despois volver e mesmo residir aquí. Sempre nos referimos ao manifesto de Manuel Antonio e Álvaro Cebreiro que utilizan a crítica á actitude de Valle, quizais como unha maneira de facerse presentes, como autores novos que irrompen cunha nova posición. Era un rexeitamento máis literario que político. Unha actitude que Castelao nunca tivo, sempre se relacionou moi ben con Valle. Pero a maioría das citas nas revistas son moi críticas con el. A súa incomprensíbel presentación ás eleccións cos lerrouxistas aínda acrecenta esa distancia, pero esváese moito cando regresa a Santiago en 1935, a tentar reporse do carcinoma de vexiga que xa lle diagnosticaran. Os documentos dinnos que ten un grande apoio xeral, aínda que a dereita galega o ataca durisimamente, xentes que axiña foron activos xefes de matachíns despois do 18 de xullo. Nese tempo ten unha boa relación cos galeguistas e cando morre, o manifesto do PG é de apoio e recoñecemento, resulta como o final dunha viaxe.

Que pensa da práctica prohibición dos descendentes de traducir ao galego a súa obra?

Nunca me quixen pronunciar porque os que formulan isto son moi amigos meus, quéroos e respéctoos. O que digo é que Valle escribiu a súa obra en castelán, e todos os que podemos entendelo temos unha vantaxe. Se leo traducións de Chéjov, Shakespeare ou Brecht é porque non podo lelos en ruso, inglés ou alemán. Se puidese non as traduciría. Valle ten algunhas cousas en galego e tivo as súas razóns para escribir en castelán. E explicounas. Podo entender que se reclame a tradución simbólica, pero paréceme pouco serio dicir que só o poderiamos entender cabalmente en galego.

Sempre se dixo que o seu teatro tiña unha dificultade grande para ser representado.

Cando escribiu as Comedias Bárbaras, estaba pensando en dalas en forma de libro, seguindo o patrón dun xénero que desaparecía, o da novela dialogada, de grande éxito a fins do XIX. El ten esa referencia pero tamén a do teatro shakesperiano, que coñecía moi ben, moito máis do que pensabamos. Cando chega a Barcelona con Águila de blasón faise unha primeira representación, algo que se soubo hai pouco, pero facíano adaptando ás condicións do teatro e dos espectadores. O teatro sempre funciona cunhas convencións absolutas (actores/emisores e espectadores/receptores) e outras específicas que mudan coas épocas. Antes había un ou dous intermedios e agora son estraños. Aquela primeira adaptación de García Ortega saíu mal e as Comedias bárbaras pasan a considerarse irrepresentábeis até que se traducen ao francés e propóñense facelas en París, o que se trunca co comezo da guerra. Para darnos unha idea de que os límites impoñen a adaptación das obras temos que pensar que o Teatro Real foi, co londiniense Covent Garden, o último dos grandes teatros europeos electrificados xa no limiar do século XX. Na medida en que o teatro conta con máis medios, textos que parecía que non se podían representar pasan a facerse con normalidade. Da mesma maneira que non se pensaba en dalas por episodios, porque o espectador estaba acostumado aos tres actos.

Vostede foi pioneiro ao representar unha obra tamén considerada difícil.

Valle sabe que o que está escribindo pode ser escenificábel, pero que os métodos eran limitados. Chocaba coas inercias, porque non se vía Luces de Bohemia como un gran texto dramático e representábel. Daquela empezan as cábalas sobre que era o que facía Valle. Ao aparecer novos medios técnicos e atreverse coas adaptacións as cousas mudaron. Eu, en 1963 montei, con 20 anos, no Teatro Universitario de Zaragoza, Las galas del difunto e La hija del capitán, e fun moi gabado. Pero os militares non o toleraban, e no Festival Universitario de Sevilla déronme 24 horas para abandonar a provincia. O curioso desa historia era que, semanas despois, o Teatro María Guerrero pasou por Madrid, e José Luís Alonso dicíame que non soubera facelo. Non era así, porque ao pouco soubo adaptalo moi ben. Pero o franquismo non era o mellor caldo de cultivo para que o teatro de Valle-Inclán florecese.

17 Abril, 2019
Xabier Arzalluz, política nacionalista desprendida do medo

O xornalista Javier Ortiz (1948-2000) publicou en 2005 Así fue (Editorial Foca), un percorrido de primeira man sobre a vida dun político central na historia contemporánea basca, o ex presidente do PNV Xabier Arzalluz, falecido o 28 de febreiro.

O libro de Ortiz estaba elaborado coma o guión dunha grande reportaxe e a pesar da distancia ideolóxica co seu interlocutor, conseguiu que Arzalluz dese o mellor de si á hora de facer unha autobiografía dirixida na que poucos episodios dos últimos corenta anos se botaban en falta. Home de xuízo rápido e intenso, Arzalluz non defrauda ao longo de seiscentas páxinas nas que bota luz e perspectiva ao devir do seu partido de sempre (PNV), sen fuxir de abordar os asuntos máis polémicos: ETA, guerra suxa, negociación do Estatuto, a ruptura de Garaikoetxea e a creación de Eusko Alkartasuna, as relacións co PSOE de González, a UCD de Suárez ou o PP de Aznar, ningún tema queda atrás.

Percorrida a historia persoal e o seu achegamento ao pensamento nacionalista, Arzalluz explica algunhas das “lendas” que corren sobre a súa peripecia biográfica, entre elas a da súa formación para crego que non foi nunca realidade. Resulta interesante sinalar un aspecto que desde fóra é pouco coñecido, referido á implantación do PNV no final do franquismo. Arzalluz percorría sinteticamente o que sucedeu internamente a partir do 36, desde a colaboración dos aliados durante a II Guerra Mundial (a dramática historia de Aguirre, as relacións coa CIA,…) e os condicionantes que iso supuxo despois durante a transición. Arzalluz recoñece a importancia da oposición comunista e mesmo lembra a discrepancia cos seus “nós non tiñamos ningún inconveniente en chegar a acordos co PCE. O que pasa é que mantiñamos relacións preferentes con algúns partidos que non estaban en absoluto pola labor. Os socialistas non os podían nin ver (…) pero eu non herdei ningunha aversión cara os comunistas nin a adquirín despois”.

Toda a Transición veu condicionada pola violencia intensa exercida desde o Estado para encaixar o proceso de democratización nuns lindeiros moi controlados. É toda esa época unha das máis intensamente tratadas no libro pois Arzalluz foi protagonista de primeira man en moitas das negociacións clave. Actuaba masivamente ETA e xa o PNV mantiña unha distancia do maximalismo. A descrición de Arzalluz sitúa a relación entre as posicións duns e outros “ETA naceu cun convencemento mesiánico total. Ditaminou que o papel do PNV estaba no faiado da Historia. Decidiu que non soubéramos aproveitar a nosa oportunidade. Nin na República.(…) Eles traían da man a verdadeira estratexia tanto no político como no social. (…) Por aquela época tiñan ‘teóricos’ que planificaran conseguir a independencia de Euskadi no prazo de catro anos. ¡Catro! O primeiro ano, isto; o segundo, o outro; o terceiro… Aínda están na prórroga do primeiro”.

En política, o que se deixa paralizar polo temor e avanza só sobre seguro ten pouco que facer

No libro son numerosísimas as referencias á ETA e á convicción de Arzalluz de manter sempre liñas abertas para buscar un final definitivo, “eu falei con eles sempre que puiden. Durante anos fíxeno con certa frecuencia cos poli-milis porque tiña un mediador: o irmán dun alto dirixente da organización. Daba por feito que non os ía cambiar, pero dunha conversa sempre queda algo. Por iso teimaba en seguir a falar. Pero con estes sempre rematas trasquilado. A conta daquelas conversas, Bandrés e Onaindía puxéronme a parir. Atribuíronme posicións que eu xamais mantiven. Dixeron que estivera ‘chapoteando en sangue’. ¡É realmente fantástico que xente que colleu as armas ou que foi unlla e carne cos que puñan as bombas acusen de ‘chapotear en sangue’ a quen sempre estivemos en contra deses métodos!”

Aznar e Mayor Oreja

O xuízo sobre Mayor Oreja é demoledor e atravesa varios momentos do libro. Paga a pena cando fai o xuízo conxunto de ambos despois de PNV e PP romper o acordo de lexislatura, “a mediados de 1999 díxenllo clara e publicamente a Aznar; as relacións entre o nacionalismo vasco e o Goberno de Madrid estaban a piques de naufragar; e sen posibilidade de arranxo posterior, por culpa do constante obstrucionismo e a sistemática mala fe de Mayor Oreja. Por suposto non me enganaba sobre a posición do propio Aznar. Xa sabía que tiña uns puntos de vista moi rudimentarios e esquemáticos sobre a realidade vasca e que trataba de tirar partido electoral da loita contra ETA. Que non quería saber nada de negociacións nin de diálogo. Pero a súa carreira política tiña máis campos de desenvolvemento. A de Mayor Oreja non. Mayor demostrou que era un político unidimensional. Cifrou todas as súas expectativas políticas na imaxe pública que daba en relación a ETA e o nacionalismo. (…) Non estaba disposto a replantearse nada de mediana importancia, o que convertía en inútil todo o demais. Creeu que podía arrastrar o nacionalismo vasco a unha especia de ‘san rexionalismo’ inocuo e baixo control. A verdade é que, aínda que se pasara todo o día conspirando, evidenciouse como un político moi torpe. Iso sen contar con que tampouco é home que se distinguise nunca pola extrema laboriosidade. Pregunteime moitas veces que fontes de asesoramento tiñan tanto el como Aznar. Porque ningún dos dous posúe intelixencia abonda como para elaborar pola súa conta unha liña estratéxica. Os políticos mediocres solen contar con persoas informadas e con bagaxe que os inspiran, márcanlles as pautas. No seu caso non sei que conselleiros puideron ter”.

Diferenzas con Garaikoetxea

Arnaldo Otegi, Xabier Arzalluz e Carlos Garaikoetxea.

A escisión de PNV e EA ocupa neste relato correlativo no tempo moitos momentos. Nun momento dado Arzalluz resume o pulso, concentrado sobre todo nas primeiras eleccións autonómicas após a ruptura, “o devalo de Garaikoetxea comezou a partir do fiasco que para el supuxeron aquelas eleccións e a negociación posterior frustrada. Para confirmar a súa pretensión de que o esencial da forza anterior do PNV aportábaa el –o tirón que tiña ante o electorado-, precisaba vencer nas urnas, tirar máis votos ca nós. E quedou a considerábel distancia. (…) Perdeuno a soberbia. Resulta curioso porque, polo xeral, Garaikoetxea é moi cauto, moi desconfiado. Cada vez que ten que tomar unha decisión pasa moito tempo dándolle voltas a todo que lle farán, que lle dirán, que pasará. É un home que goza de grandes calidades persoais: de aparencia, de capacidade para vender a súa imaxe, de formación (é xurista e economista), de oratoria… Ten todo o que un home público debe ter. Pero fállalle o carácter. (…) Falouse tanto das nosas diferenzas de personalidade! Os problemas de carácter de Garaikoetxea non tiñan nada que ver comigo. Eran seus. Eu tiven os meus. Ao contrario ca el, fun sempre moi lanzado, quizais en exceso. Nunca mirei demasiado o risco que corriamos por tomar tal ou cal decisión, se dela podía derivarse algo realmente importante. Segundo o dito latino, a fortuna axuda aos audaces, Pero non sempre é así. En todo caso, o que está claro é que, en política, o que se deixa paralizar polo temor e avanza só sobre seguro ten pouco que facer”.

Nota: Cando saiu o libro A Nosa Terra realizoulle unha entrevista. Pódese consultar neste número 1194 (20 de outubro de 2005)

Arzalluz, Pujol e Beiras, cando a primeira reunión da Declaración de Barcelona. ©Xan Carballa/Fundación A Nosa Terra

“Todos sabemos que o Título VIII da Constitución foi imposto”

O mesmo día que se puxo en marcha unha das treguas frustradas de ETA, en setembro 1997, reuníronse en Bilbao os dirixentes do PNV, CiU e BNG que conformaban a Declaración de Barcelona. Naquela mesma xornada Xabier Arzalluz deunos unha entrevista (A Nosa Terra, nº 849. Setembro de 1998), que como en todo político de entidade, sostén aínda no tempo aspectos de interese e actualidade.

@Xan Carballa/Fundación A Nosa Terra

A Declaración de Barcelona vai servir para facer pivotar ao seu redor o novo escenario de pacificación?

Aínda que a todos afecta, o tema da paz é exclusivamente noso, e non quixemos misturar aos demais. (…) O noso termo é formar parte de Europa, non a través de Madrid ou París, senón con peso propio, como poden estar os holandeses ou os eslovenos no seu momento. Coido que iso é o que ven, non con argumentos sabinianos, senón do principio de subsidiaridade. Chegado a un punto en que as fronteiras e as alfándegas desaparecen, a moeda é rexida desde un banco europeo, os sistemas defensivos teñen que acomodarse a ese marco… para que serve unha estrutura política como a do Estado, que xa non é soberano nin farrapos de gaitas? Por que estar realugado nunha casa que non necesites que te governe? Só considerando o principio de subsidiaridade que se está impondo en Europa, fai que pobos como o noso, estruturado politicamente, que se está gobernando aínda que sexa a nivel autonómico, cunha experiencia de goberno cada vez maior e mellor, non precise do Estado. Porque ao final o Estado está para servir os cidadáns non ao revés. Se os cidadáns coidan que e mellor para o seu progreso e benestar estar en Europa, por exemplo os bascos, sen necesidade de estar a través de España ou Francia. Esa é a vontade que debe imperar se estamos dentro dun marco democrático. Outra cuestión é que nos pareza que o funcionamento actual do Estado sexa o que nos axude a progresar, e aí ven o debate sobre federación ou confederación.

Para que serve unha estrutura política como a do Estado, que xa non é soberano nin farrapos de gaitas? Por que estar realugado nunha casa que non necesites que te governe?

Galeuzca faise porque se albisca a posibilidade dunha nova Transición, de estar nun punto de partida como hai vinte anos?

Non só non hai nada irreformábel senón que esta Constitución fíxose nos tempos nos que se fixo. Máis dun protagonista da Constitución tivo medo do ruído de sables, das imposicións militares. Todos sabemos que o Título VIII da Constitución foi unha imposición ou aseguramento dos militares. Que a integridade dun país estea garantida pola forza militar só seria correcto se se trata dun ataque armado exterior ou un levantamento interior armado. Pero que, en si, o exército defina nun xogo democrático o que é o que non é válido carece de pés e cabeza. Aínda máis. Quen decide nos conflitos que teña Galiza ou o País Basco co Estado ou con outras comunidades? O Tribunal Constitucional. Eu fun constituínte e o que se chama en dereito interpretación auténtica é a interpretación dunha lei a partir dos que a fixeron, que sabían no que pensaban. Estou vendo que máis alá do que di a Constitución é o Tribunal Constitucional o que decide e modifica a Constitución. Iso non pode ser. E só hai que ver o que está pasando coas vacantes do Tribunal. levan meses sen poder cubrilas, só porque dous partidos políticos, PP e PSOE, non se poñen de acordo. E eles son os que van decidir quen está nese Tribunal? Non teño porque sospeitar da honestidade dun maxistrado do Constitucional ou da Sá Segunda do Supremo, pero terán mentalidade e agradecemento favorábel a quen os poñen. (…) Non imos convivir moito tempo nesa situación.

Gregorio Peces Barba, ponente da Constitución, sempre está falando en clave de medo, con isto non se pode xogar é a súa frase recorrente.

Non sei temor a que. Peces Barba é unha boa persoa, e non o digo con segundas, pero ten unha mentalidade centralista. El ven dos democristianos e non vou reproducir o que dicía cando se facía a Constitución. Temor aos militares? No ámbito europeo non sei que pasaría se un exército intenta ir pola forza cando determinadas areas, catalana, basca e galega, tratan de buscar os seus camiños. Eu non lle teño medo. Alá eles porque eses tempos xa pasaron.

1 Marzo, 2019
Osvaldo Bayer: ‘A historia reivindica os que mantiveron unha liña ética’

Foi un historiador e xornalista do que tomar exemplo. Todas as súas pezas teñen o brilo da honestidade e da minuciosidade. Faleceu o día de noiteboa en Buenos Aires, completando un ciclo que comezara en 1927 en Santa Fe. Estivo no noso país en diferentes ocasións e o vínculo con Galiza era importante, porque Bayer foi o grande investigador das folgas producidas na Patagonia nos anos 20, co resultado de 1.500 obreiros fusilados e nos que tiveron protagonismo esencial galegos como o ferrolán Antonio Soto.

A triloxía daquela investigación estivo proibida moitos anos e cando se fixo a película, da que o propio Bayer foi guionista (A Patagonia rebelde), contou como un dos protagonistas co grande actor galego do exilio/emigración, Fernando Iglesias Tacholas. Moitos outros dos seus libros estiveron prohibidos na Arxentina durante a Ditadura e só desde hai uns anos se recuperou a memoria dos masacrados que el axudou a rescatar do esquecemento. En 2006 foi ponente no congreso Destecendo a desmemoria onde explicou o proceso de restauración democrática en Arxentina. Daquela fixémoslle unha das varias entrevistas que concedeu a A Nosa Terra.

A reivindicación da memoria histórica é unha necesidade fronte ao tabú de que hai que pasar páxina do pasado?

Claro porque senón os países quedan no silencio, negando o seu pasado e os crimes. É esencial o debate sobre por que pasaron as cousas, por que foi posíbel un golpe de estado ou unha guerra, por que tanta crueldade. Xustamente en Arxentina estamos no medio dun gran debate histórico que nunca se discutiu: a eliminación dos pobos orixinarios. Non por parte dos españois cando chegaron, senón polos propios arxentinos setenta anos despois de lograda a liberdade. Eliminouse aos indios para quedarse coas terras das pampas indíxenas. O xeneral Julio Argentino Roca, o máis grande xenocida da historia do meu país, é o que outorgou a terra aos grandes facendados e os seus bisnetos aínda as ostentan e conforman o poder. Ningún presidente elexido polo pobo foi capaz de facer unha reforma agraria. O señor Martínez de Hoz recibiu, en 1878, 2,5 millóns de hectáreas das mellores terras e hoxe seguen en mans desa familia; o que obtivo as primeiras foi o presidente da Sociedade Rural e é bisavó do Martínez de Hoz que foi ministro de economía da ditadura de Videla, como mantiveron o poder! Quen está no billete máis caro da moeda arxentina?, o xeneral Roca, o que matou os indios e reparteu as terras. Quen está no billete chico? O xeneral Sanmartín, o verdadeiro liberador. Todo isto vén de non haber un debate histórico profundo.

É o mesmo que pasou co sistema de desaparición de persoas. Ningún goberno democrático despois das xuntas militares se atreveu a falar do tema: diso non se fala, hai que mirar cara adiante, que dicía Alfonsín. Só agora, tres décadas despois, o presidente Kirchner empeza o grande debate sobre o sistema de desaparición de persoas e son xulgados os terríbeis criminais de guerra que tivemos. Apesar das leis de obediencia debida e de punto final, a loita dos organismos de defensa dos dereitos humanos e principalmente das Nais da Praza de Maio conseguiu que se reabrisen os xuízos. O pobo síntese hoxe protagonista destes feitos e comprende que mobilizarse durante tanto tempo foi decisivo. A historia sempre reivindica aos que mantiveron unha liña ética. No Congreso Destecendo a memoria contemplei un acto fermoso de reivindicación dos heroes e as vítimas do golpe do 36. É fermoso o monumento inaugurado en Pontevedra, representando un árbore coas ponlas cortadas recén nacidas que sinalaban o porvir.

Cartaz da película “La patagonia rebelde”.

Nas investigacións súas, aínda que pasaran tantos anos sempre atopou obstáculos para avanzar.

Nas folgas patagónicas, os alzados pedían moi pouco e foron fusilados 1.500 obreiros por un goberno democrático presidido por Yrigoyen. Non investigou o Congreso e nunca se falou. Os meus libros foron prohibidos pola Ditadura e tiven que marchar ao exilio. A película La Patagonia rebelde foi prohibida tamén. Pero agora vas a Santa Cruz, o territorio patagónico onde se produciron as folgas, e os que están reivindicados son os líderes da folga, danlle nome ás escolas votados por pais, alunos e profesores, todos os lugares onde se produciron os feitos están marcados, unha rúa de Río Gallegos chámase Antonio Soto [o lider sindical das folgas, de orixe ferrolá],… E non hai nada que lembre os represores. Triunfou ao final a ética.

Non hai que ter medo, esa é clave xunto ao apoio popular.

A frase de que non hai que volver ao pasado e que se debe mirar cara adiante é case un mantra repetido polos opositores ás chamadas políticas da memoria.

Alfonsín foi o primeiro presidente cando volveu a democracia. Cambiou todo para non modificar nada e non se atreveu a xulgar a fondo aos militares. Sempre dicía que había que mirar para adiante e aprender de Felipe González e de España que segundo el esqueceran o problema de Franco. Sempre se nos repetía isto. Despois Menem seguiu o mesmo camiño e perdonou aos poucos xulgados. Pero chegou Nestor Kirchner, que terá defectos noutros aspectos da súa política, pero tivo a coraxe civil de dicir que todo o que pasou debía xulgarse, c on todas as garantías. E os criminais están sendo condenados e van a cárceres comúns.

Pero aínda nun recente xuízo, o do comisario Echecolatz, o principal testigo de cargo, un home de case setenta anos, foi desaparecido. Persiste a ameaza?

Isto pasa porque o primeiro goberno de 1983 debía ter limpado a policia e as forzas armadas e non tocou a ninguén. Desa maneira seguiron cubrindo os seus crimes e por iso ninguén ten dúbida de que a responsabilidade desta desaparición é da policía bonaerense.

Como depurar corpos tan corrompidos cando eles se van protexer a si mesmos?

Hai que atreverse, pódese depurar. Kirchner está depurando o exército. A actual ministro de defensa é unha muller, o que xa en Arxentina é un desafío tremendo ao machismo militar. Modificáronse os bandos, cámbianse os profesores das academias militares,… todo é posíbel. O xefe da forza aérea fixo comentarios críticos sobre estas políticas e foi cesado dun día para outro e ninguén se levantou na forza aérea. Non hai que ter medo, esa é clave xunto ao apoio popular.

24 Decembro, 2018
‘A sociedade despreza os vellos’

O sociólogo Ramón Muñiz de las Cuevas publicou en 2001 en Laiovento o seu traballo Benvida maldita vellez, unha achega a un dos grandes desafíos da sociedade contemporánea, estudado desde unha mostra de homes e mulleres dun bairro da Coruña. Esta entrevista, unha entre as varias que ao longo dos anos se lle fixeron a Ramón Muñiz en A Nosa Terra publicouse en 2004 (Nº 1129).

O título parece que fala de darlle a benvida a unha desgraza. Por que maldita vellez?

En realidade todos de mozos temos o desexo de chegar a vellos, pero a paradoxa é que logrado ese obxectivo topamos en que é unha idade que a sociedade despreza, exclúe, e a maiores atópaste con máis fraxilidade, con problemas de saúde.

Peor aínda nunha sociedade que vende a eterna xuventude?

Para a sociedade o que ten valor é a xuventude. De feito oriéntase na formación de man de obra, a idade adulta é a da consideración social e propiamente a da produtividade, e a vellez enténdese como un período no que xa non ten sentido a aprendizaxe porque xa non hai un horizonte produtivo. A que adican os vellos? Ao lecer, pero a un lecer exclusivamente banal. Velaí encaixan a maioría das actividades nos centros sociais e de xubilados. Non se pensa nun ocio que inclúa aprendizaxe por unha banda e tamén capacidade de ensinar. Antes o labrego formaba outro labrego e o sabio aínda podía ter alumnos, hoxe hai unha tendencia a arrumbalos. Hai unha política de idades que é excluínte.

O primeiro chanzo da vellez é a xubilación. Eses primeiros anos son críticos?

Depende moito do traballo que se levara. Nos traballos moi pesados a xente está desexando que chegue mentres que moitos autónomos queren retrasala. Hai un choque, levantarse pola mañá e pensar agora que fago? Pero en xeral vanse habituando, asumindo a xubilación e chegan a estar contentos. O meu traballo está feito sobre unha mostra de vellos con baixa instrución, pero que hoxe representan ben a unha parte maioritaria da sociedade galega. As entrevistas fixéronse nun bairro da Coruña, pero pode valer para calquera cidade galega. O que se se observa é que ninguén fai nada, tampouco os poderes públicos, para estimular actividades creativas ou de aprendizaxe.

Vostede di que había que considerar laboralmente a prevellez?

Chégase a unha idade, á volta dos sesenta anos, na que se dorme menos, hai menos capacidade físi- ca e de certo aumentan as baixas e o absentismo laboral. Daquela penso que debía pensarse nun período laboral especial, porque por unha banda a experiencia é un grado e unha necesidade para as empresas e non se pode prescindir desa xente, pero pola outra precísase fundamentalmente máis descanso. Agora apenas hai algún día máis de vacacións por anos traballados e iso non abonda. Economicamente debería funcionar e ademais daría oportunidade de entrar xente nova que demanda traballo.

Nunha sociedade dominada polo mercado estar vello é caro, pero tamén é negocio?

Está sendo un negocio, pero penso que hai demasiadas residencias para non tanta demanda, sobretodo pensando que nas privadas os prezos son un disparate. O negocio fano porque dinque son privadas pero benefícianse de concertos coa Xunta, ou do cheque asistencial… Agora estanse metendo a facelas os bancos e tamén multinacionais, pero é para pensións moi elevadas.

E que se fai cos que non teñen posíbeis?

A única posibilidade son as públicas. Cóbranlles un 75% da pensión pero permítenlles unha calidade de vida. As privadas tamén os collen mediante acordos pero como o fin é o negocio tenden a reducir persoal, deteriórase a alimentación…

Por que os vellos non poden participar nas asociacións viciñais, na política…? Hai que evitar que se separen do mundo.

O libro comeza cunhas historias de vida. Hai uns modelos de resposta comúns? A persoa hiperactiva, a que descubre a soedade, a que se preocupa só polo futuro dos fillos…

Pero hai que facerlles ver que están nun tempo no que tamén se pode aprender. Poden ir a clases, poden dalas. Xa ten habido moi-tas experiencias positivas en es-colas do medio rural, pero tamén através de asociacións. Por que os vellos non poden participar nas asociacións viciñais, na política…? Hai que evitar que se separen do mundo. Por si mesmos non o van facer, pero hai educadores preparados e hai unha obriga de facer políticas nesa dirección.

Téñenlle medo á morte?

Dan por feito que a vida está rematando, é xente con pouco ilusión. Perderon relacións sociais e vanse deixando quedar na casa, porque non saben disfrutar de calquera oferta dun ocio máis creativo. Polo xeral a familia é o refuxio e eles acostúmanse a que a vida está a rematar. O que non aceptan é a posibilidade do sofremento e a agonía, é a iso ao que lle teñen medo. A morte acéptana.

Da vida do vello na aldea á da cidade que mudou?

Mudou moito. Había unha tradición de coidado dentro da fami-lia, que os novos hábitos de vida modificou. Penso que falta cariño, pero aínda permanece a influencia da familia pero con máis necesidade de axudas formais, sexan residencias ou centros de día.

3 Decembro, 2018
Catro anos sen Francisco Carballo

Fanse agora catro anos que falta a respiración do historiador Francisco Carballo, a quen sempre lembramos animando iniciativas, divulgando, investigando. O seu periplo vital cobre un arco que vai desde Maceda (1925) a Salamanca (2014) e ten sido obxecto desde o seu falecemento dun sistemático homenaxe cos Roteiros que organiza cada outono a Asociación de Amigos de Francisco Carballo. A asociación foi constituída na súa vila natal e fornece continuamente datos a través dunha páxina web propia, recollendo noticias e sobretodo contidos e artigos realizados polo propio historiador, as máis das veces relacionadas coa actualidade, continuamente abordada por Carballo nas súas intervencións públicas, nos seus libros e singularmente nas colaboracións xornalísticas. Centos deses traballos están na Hemeroteca de A Nosa Terra, publicación que axudou a fundar en 1977 e soster en etapas singularmente complexas. Para contribuír á continuidade da súa memoria recollemos aquí, dunha banda o vídeo no que podemos escoitar o pensamento e a voz do propio Carballo e tamén unha das últimas entrevistas que lle fixemos, no ano 2007.

“A nosa obriga é destapar os relatos falsos do poder”

Cunha traxectoria biográfica moi diversa, Francisco Carballo ven destacando desde hai anos no seu papel de historiador que reivindica unha visión centrada en Galicia, multidisciplinar e crítica dos dogmas do poder. A súa heterodoxia na defensa do cristianismo de base, permite entroncalo tamén na estadea de cregos progresistas que sen renunciar ás súas conviccións permítense defender con liberdade unha educación pública e laica.

Cal é o papel do relato histórico na sociedade contemporánea?

Considerouse durante séculos como unha narración. Partiu desa comprensión cara a un método máis científico, sobre todo desde a escola dos Annales (Francia, 1925) e a historia marxista. Despois dese atasco de economía e estatística que se produciu está voltando unha maneira de presentar a historia con máis atracción, mesmo literaria, e comezou a situarse mellor a escola narrativa. Pero todos os métodos que acompañan a historia son complementarios e non se poden absolutizar. Que trunfe a narración non lle pode tirar cientificidade, dentro do carácter desta ciencia que non é o mesmo que a bioloxía ou as matemáticas.

A necesidade dun relato coherente foi precisa cando se fundan os estados-nación. A persistencia de historias contrapostas poden chegar a formar parte da controversia política?

Nesa materia nacional é onde máis se observan as disparidades. É un debate parecido ao do mito na creación da conciencia histórica e os propios datos reais. O mito é un símbolo capaz de suxestionar e chegar á afectividade pero non se sustenta por si só na realidade actual do ser humano que precisa probas firmes.

o mito é unha simbolización, un xeito de comprimir nunha imaxe unha serie de elementos que non é capaz de evocar a estatística.

Mitos sometidos a unha forte de deconstrución.

Datos e probas son esenciais para soster unha afirmación, pero o mito é unha simbolización, un xeito de comprimir nunha imaxe unha serie de elementos que non é capaz de evocar a estatística. O mito, en tanto que se interprete como historia, supón negar a autenticidade do que queremos probar. Se permanece no seu lugar simbólico de atracción e de atención, serve como revulsivo e nese sentido é imprescindíbel; o historiador pode invocalo como tal pero non como substituto da fonte. O mito sempre está provocando máis investigación.

No período político de Aznar deuse unha forte tensión precisamente pola interpretación histórica, concentrada na proposta de reforma das Humanidades e os programas escolares. A que responde esa dialéctica?

R. Posibelmente sempre se producirán esas controversias. A historia é un tipo de coñecemento no que xogan papeis relevantes a subxectividade e os intereses, por iso se reconstrúe constantemente. Non porque as probas sexan rexeitadas senón porque a interpretación depende do punto de vista. En España é moi patente porque moitas das súas empresas históricas estiveron cargadas en exceso de mito e de intereses do grupo dominante. Usáronse moitas falsificacións e nunca verás na historia española unha persistencia na desmontaxe de determinados mitos fundacionais, sexa Covadonga ou a unificación baixo a coroa de Castela. Hai un exceso de peso da historia áulica, basada en documentos xurídicos e sen presenza doutras fontes e iso non é un problema específico español, tamén sucede coa historia da Igrexa ou de calquera institución, que deixan á vista só os datos propios da organización que persiste e esquecen todo o demais.

Unha marca súa como historiador é interpretar a historia de Galicia desde sí mesma.

Esa é unha das claves para evitar o dominio tan alto do mito da unidade hispánica e da lexitimidade do poder. Ao estudar a historia de Galicia tes que aterte a fontes privadas, en ocasións ocultas, e non só ás oficiais. A nivel de institucións eclesiais o debate entre o monaquismo galego e os cabildos contra a reforma dos Reis Católicos durou até que rematou o Antigo Réxime; nos arquivos catedralicios hai unha documentación abundantísima pero ningún historiador a utiliza para investigar ese rexeitamento a unha imposición que foi devastadora. E poderíamos seguir pondo exemplos.

Adoptar ese ponto de vista propio custou moito?

As visións alternativas que hoxe se dan da realidade de Galicia aínda son minoritarias, tamén na Universidade. Tardouse porque os historiadores foron sometidos a unha escola e unha universidade que impuxo unha visión única e tardaron en poder revelar outra realidade. Empezou Murguía no século XIX porque era arquiveiro e coñecía de primeira man os documentos; seguiu a Xeración Nós porque empezaron a procurar nos documentos medievais e despois, desde os anos 1960/70, xa se puido insistir porque foi mellorando o acceso ás fontes. Mesmo así non se logrou transcender esa visión ao gran público porque en todos os niveis educativos hai un dominio abraiante do discurso oficial e do saber estándar, afirmándose cousas sen probar. Colles un texto da ESO o do Bacharelato e máis da metade do que din dáse como dogma cando son opinións discutíbeis

Aínda temos grandes lagoas na historia galega?

Hoxe faise moita historia local e iso é básico, porque vai conducir a unha revisión completa. A historia documental que se está facendo agora, as novas investigacións arqueolóxicas, antigas e medievais, e a promesa do envío da documentación dixitalizada de fóra de Galicia vai permitir entrar en investigacións directas sobre moitas cuestións pendentes. Aínda pesa en exceso a historia oficial pero vai haber unha lentísima transformación que ademais tardará en permearse ao sistema educativo, porque moitos profesores mesmo omiten os capítulos referentes á historia de Galicia baixo a idea de que non entrarán na selectividade. E iso é porque eles mesmos non os coñecen.

O éxito de programas de divulgación histórica, como o recente Historia de Galicia na TVG amosan unha curiosidade popular polo pasado propio.

Lembro un capítulo sobre a tensión na historia eclesiástica entre os mosteiros galegos e os de fóra e gustoume porque suscita preguntas entre a xente. É unha maneira de interrogarnos e liberarnos de prexuízos.

Unha das súas ocupacións principais foi historiar a Igrexa galega.

Coido que xa din case todo o que me interesaba sobre ela. Quería saber se foi ou non un entorpecemento para o país e escribín sobre a época da República e a base da súa responsabilidade na Guerra Civil, traballei sobre o seu comportamento no 36 e finalmente fixen un manual sobre toda a súa traxectoria secular que saciou xa a miña curiosidade. Ademais non debemos darlle moita importancia á historia de institucións; interésame máis a historia global da humanidade e a do pobo galego.

Defendo unha educación gratuíta e universal porque é o único camiño para facilitar o desenvolvemento intelectual de todos.

Moitos anos dedicounos profesionalmente ao ensino, e aínda sendo crego vostede defende un ensino público e laico. Por que?

Defendo unha educación gratuíta e universal porque é o único camiño para facilitar o desenvolvemento intelectual de todos. E aínda sendo imperfecto, porque as diferenzas económicas e psicolóxicas condicionan moito, o público é o mellor sistema posíbel. Laico porque a opción relixiosa, aínda que eu a considero gratificante, non pode ser imposta mediante a manipulación educativa. Basilio Álvarez, o crego e dirixente agrarista, dicía que non debía ser educador quen non fose pai de familia porque non sabe o que é un neno. Eu engado que non debe ser educador quen esteña moi contaminado polo seu papel relixioso porque non entende a posición de quen non está con el. O espazo laico é un lugar de igualdade.

29 Novembro, 2018
Mª Xesús Lago: ‘Morrer con dignidade e sen dor é un dereito’

“No século XXI é inadmisíbel que as persoas teñan que aturar a dór insoportábel da fase derradeira dalgunhas patoloxías”. María Xesús Lago Vilaboa é traballadora social na Unidade de Coidados Paliativos do Hospital do Meixoeiro en Vigo. Foi no seu día secretaria xeral de Benestar, integrada na vicepresidencia da Xunta no período do goberno bipartito (2005-2009) e coñece como poucas o lento avance deste piar do estado de benestar. Forma parte dun equipo que atende o servizo de Coidados Paliativos nunha zona do hospital vigués especialmente acondicionada, “na decoración contamos coa facultade de Belas Artes de Pontevedra”, con cuartos individuais e con cama para familiares que acompañan. O problema, segundo explica, non é que estas unidades, que hai en todas as areas hospitalarias do país, non cubran as necesidades, “onde falta avanzar máis é na atención domiciliaria”. Lago pregúntase por que con taxas tan altas de doazón de órganos non temos a mesma capacidade de deixar por escrito a vontade de como debe tratarnos o sistema sanitario cando entramos no camiño que nunca desandamos, o vieiro sin fin que dicía Ramón Cabanillas.

Falamos dos coidados paliativos sen saber distinguir ben se son unha opción ao que todo o mundo ten acceso no transo final da vida.

Son unha parte da medicina que se ocupa das persoas cun prognóstico de vida comprometido e non teñen xa curación. Son coidados que procuran aliviar o sufrimento tanto físico, psicolóxico ou espiritual e tamén social. E están pensados para manter unha vida digna até o fin. En Galicia temos a lei 5/2015 de “dereitos e garantías da dignidade das persoas enfermas terminais”. Recolle os dereitos que todos temos cando nos enfrontamos a un proceso de final de vida. Por exemplo que unha persoa pode decidir sobre o seu propio proceso de morrer, que quere e que non quere para si. Se quere ser mantido artificialmente até o fin ou rexeitar tratamentos que manteñan a vida artificialmente, tamén sobre alimentación ou calquera outro procedemento invasivo que non vai ser útil e producirá sufrimento. A lei trata de darlle carta de natureza á decisión das persoas para dispoñer do final da súa propia vida.

Esa decisión pódese tomar en plenitude de facultades co que se coñece como “testamento vital”. Hai información abondo de como facelo?

Ademais da lei hai outros regulamentos e documentos denominados Instrucións que noutras comunidade chámase testamento vital. Podemos tomar unha decisión e recollela de maneira libre no que dicimos se queremos ou non que nos propoñan eses tratamentos. O documento está salvagardado nun Rexistro Galego de Instrucións Previas, tamén está recollido nun rexistro estatal e incorpórase no historial médico de cada cidadán que o realiza. Daquela se tes un accidente e ingresas nun hospital o médico que te atende xa sabe desde o primeiro momento o que queres e o que non. Por exemplo se queres ou non resucitación sempre e cando estea comprometida a dignidade da vida que che queda, porque vas quedar cunha discapacidade que consideras que non vai permitir que teñas, ao teu xuízo, unha vida digna.

E hai moita xente que realice ese documento?

Funciona pero hai escasa información en relación a eses dereitos. Con independencia de que a medicina foi mudando dun certo paternalismo tradicional a unha visión máis centrada no paciente, a cidadanía non ten moi claro que pode facer ese documento. Os profesionais asistenciais vanse decatando que non son decisións deles senón que teñen que ser compartidas cos pacientes, coa familia, e que a parte asistencial ten obriga de dar a coñecer e consensuar as decisións, informando nós como especialistas para que poidan tomalas coa mellor información. Aínda hai poucos documentos de instrucións previas en Galicia en relación a outras comunidades autónomas. Rondan os 7.000 e a maioría deles fixéronse nos últimos dous anos. Evoluciónase rapidamente, pero debe ser sempre desde unha base informativa e unha boa comunicación As persoas quedamos máis tranquilas sabendo que estamos en mans de persoas que van ter en conta o que decidamos en circunstancias que limitan a nosa autonomía de decisión.

Estamos preparados para esa valoración fría que esixe elaborar esas Instrucións Previas?

Arredor de 400 persoas pasan cada ano pola Unidade de Coidados Paliativos hospitalaria que temos no Meixoeiro. Arredor dun 20% delas volven a casa e durante un tempo manteñen unha vida digna. Pasan sen dor nin sufrimento ese tempo de vida que lle queda . E é unha unidade das mellor valoradas cando se fan os inquéritos de valoración. Chegan moi asustados porque non coñecen o que son os coidados paliativos e pensan que é un lugar no que entras a morrer. Sendo conscientes, uns máis outros menos, de que están nun proceso de final de vida, a xente cando sae de alí ou a familia cando remata a vida do familiar, valora o trato digno que se lle dá, a información, o enfoque integral que tenta evitar o sufrimento. Non se pode admitir no século XXI que as persoas teñan que aturar a dór insoportábel da fase derradeira dalgunhas patoloxías. Hai sufrimento emocional porque é un momento transcendental e hai situacións sociais graves, conflitos por resolver, papeis por arranxar, decisións que tomar e na Unidade de Coidados Paliativos trátanse todas esas situacións cos pacientes e as súas familias. Ás persoas hai que facilitarlle a verdade soportábel sobre o seu proceso e ir facilitándolle información a medida que a demanda. A práctica totalidade das persoas que entran nunha Unidade de Coidados Paliativos sabe que o seu proceso non ten xa posibilidade de resolución e trátase de axudar a que sexa unha situación o máis digna posíbel.

No século XXI é inadmisíbel que as persoas teñan que aturar a dór insoportábel da fase derradeira dalgunhas patoloxías.

Hai unidades de paliativos en toda a rede pública sanitaria?

Hainas en todas as areas sanitarias pero o que están pouco desenvolvidos son os coidados paliativos na atención domiciliaria. Non hai equipos abondo e hai que amplialos porque tamén o di a lei: cada quen debe poder escoller se morrer nun hospital ou na casa. Non sempre se pode garantir esa atención especializada a domicilio, con acompañamento sociofamiliar. Entendo que é aí onde hai que reforzar, dando máis formación aos médicos de atención primaria e formando máis equipos de atención domiciliaria. A medida que a sociedade reclame que se cumpran eses dereitos avanzaremos máis de presa e quen xestione a sanidade darase conta de que ten que atendelo como outras áreas clínicas.

Estamos falando sempre de equipos de atención.

En Coidados Paliativos só se pode traballar cun enfoque integral. Nós temos unha psicóloga, un médico, persoal de enfermería, auxiliares de clínica e eu como traballadora social, formados para abordar o traballo conxuntamente. Primeiro a psicóloga e eu facemos a primeira entrevista psicosocial conxunta, na que avaliamos co médico e enfermería, a situación: como chegou até alí, como evoluiu a enfermidade, que é o que máis lle preocupa, que sabe e que non sabe e esa conversa inicial moi aberta danos pistas de como temos que intervir. Falamos coas familias e ao final hai unha unidade de acción entre todos. O traballo é duro e complexo e aínda o é máis nas unidades de paliativos pediátricas, que hai noutras comunidades autónomas. Pasa factura emocional, pero cando ves os resultados e os apoios que se prestan ás persoas e ás súas familias nese transo paga a pena.

O membro de honor da Sociedade Española de Coidados Paliativos, o oncólogo Enric Benito, sostén a idea de que a morte é un instante e que o bo morrer ten que ver coa conformidade das persoas coa propia biografía.

Enric Benito formúlao dicindo que a morte non existe. Nós despois da primeira entrevista temos contactos regulares e aínda que non temos unha estatística feita, as persoas que mellor aceptan a inminencia do falecemento son aquelas que tiveron unha vida plena, que está satisfeitos coa súa biografía, que tiveron boas relacións familiares… que sinten que a súa vida pagou a pena.

María Xesús Lago, traballadora social, na unidade de coidados paliativos do hospital do Meixoeiro (Vigo).

Hai unha confusión, interesada ou non, entre coidados paliativos e eutanasia?

Cada vez os médicos están máis concienciados sobre os limites éticos do esforzo terapéutico. E que se as medidas curativas non teñen sentido a obriga é paliar o sufrimento. Xa non hai esa obstinación de intentar unha curación que xa non é posíbel. Por iso é importante deslindar a diferenza entre coidados paliativos e eutanasia. Avanzar como se debe en coidados paliativos non evita que se aborde a regulación da eutanasia: os coidados paliativos teñen que que ver co dereito á morte digna e a eutanasia coa capacidade de cada persoa a decidir sobre o momento da súa morte. É certo que só cinco paises teñen regulada a eutanasia: Holanda, Luxemburgo, Bélxica, algúns estados dos EEUU e Colombia. En Suíza e noutros estados existe o suicidio asistido. En España, e penso que non só pola cuestión relixiosa, quizais tamén polo estilo de vida ou de relacións familiares, non se abriu o debate e claro que ten moito peso a Igrexa. O debate acabará realizándose pero non me gusta que se vincule cos coidados paliativos porque confunde á cidadanía que identifica eutanasia e coidados paliativos. A sedación non acurta a vida.

Non me gusta que se asocien eutanasia e coidados paliativos porque confunde á cidadanía. A sedación non acurta a vida.

Teñen as mesmas posibilidade as persoas que viven no entorno rural que no urbano? Demandan diferentes cousas?

Non noto diferencia nas demandas. Entre rural e urbano non identificamos ningún patrón claro de preferencia sobre morrer no hospital ou na casa. O que si mudou é a configuración sociofamiliar. Todo o mundo sería capaz de manter ao seu familiar na casa se tivera soporte dabondo para que ese proceso o puidese levar de xeito razoábel. Porque os pacientes o que queren é seguridade, saber que se te pos mal tes un teléfono ao que chamar e ingresar na unidade, que se se agrava o proceso podes contactar cun médico que te vai aliviar a situación, e se hai unha situación de cansazo familiar podes chamar e terás axuda nesa situación de esgotamento. Cada vez máis imos ver iso. Porque as familias mudaron, hai xente maior coidada por outra xente maior, hainas que viven soias, e limítase o dereito a rematar a túa vida na casa se non se ofrecen apoios ou acompañamentos. Por iso a elección non é totalmente libre e rematas no hospital porque non queda outra. Pero aínda sen nós atopar diferencias entre o mundo rural e o urbano, é certo que nas cidades hai máis recursos dos que se contemplan en concellos máis afastados. Aquí na área de Vigo hai concellos máis isolados, A Caniza, Arbo ou Crecente, hai moitas parroquias con accesos complicados, e o trato na casa será diferente que nunha cidade por esas circunstancias obxectivas.

Moitas persoas con conviccións relixiosas reclaman tamén atención de cregos, como se manexa isto nas unidades hospitalarias?

As persoas nos hospitais teñen dereito a dispor de apoio da súa relixión. O peso da catolicismo é maioritario e os cregos funcionan a demanda das persoas. E se o demandan os pacientes ou as súas familias, facilítaselles.

26 Novembro, 2018
Xan Lamas: ‘A publicidade do xogo non ten límites e o estado desatende a ludopatía’

Gástanse 40.000 millóns de euros cada ano en todo tipo de loterias e xogos (apostas, bingo, comecartos, intermet…) dos que o Estado ingresa 8.000. As empresas operadoras non queren ter límites á publicidade, condicionan os medios de comunicación e os clubes deportivos. Mentres tanto os efectos da ludopatía apenas son considerados no sistema público sanitario.

Coñecín a Xan Lamas como mozo militante nacionalista logo da morte de Franco. Vivimos xuntos en Ourense e fomos amigos. Contemplei despois, coa frustración de non saber que facer, como entraba no fondo do pozo da ludopatía, unha enfermidade que entón nin se tiña por tal nin se lle daba nome. Agora leva case trinta anos rehabilitado, é director técnico da Federación Española de Jugadores de Azar Rehabilitados (FEJAR). Volvemos atoparnos para falar dun fenómeno que se debate con máis apertura, pero mantén unha dobre imaxe: dunha parte do brillo que lle dá a omnipresente publicidade; da outra o dano a miles de persoas afectadas por un trastorno que rompe familias, vívese con vergoña e permanece desatendido polos servizos públicos. Un gorentoso negocio de 40.000 millóns de euros anuais, con beneficios para o estado de 8.000 millóns.

Nunca como hoxe o xogo tivo tanta presenza social e influencia económica. Como se chegou até aquí?

Contan que o ditador Francisco Franco fixo unha política de prohibición do xogo atormentado porque seu pai perdera cartos e terras. Daquela deixou só a lotería nacional, máis adiante legalizou o cupón da ONCE (nada que ver en dimensión co de hoxe). Todo o demais era ilegal pero funcionaba tamén: as timbas seguíanse organizando con certa vista gorda e complicidade gobernativa. En Vigo, no cine Plata ou no café Mónaco ou no Stromboli, xogábase ao póker de xeito máis ou menos disfrazado. Cando comeza a eclosión? No 1977 legalízanse os bingos, cun certo disfrace porque debían vincularse a unha entidade benéfica. Na miña cidade, por exemplo, estaba o do RC. Celta, o Apetesfra chamábase así porque estaba ligado á Fundación San Francisco para xente discapacitada, noutras cidades aos Liceos ou ao Casino… A partir de 1981 xa se produce o big bang coa instalación masiva das máquinas comecartos nos bares: en meses 70.000 sen apenas control legal. A irrupción está ben contada na historia dos irmáns Franco, un deles camareiro na base americana de Torrejón de Ardoz, que consegue permiso para instalar máquinas de bólas e de aí en pouco tempo ergue un imperio [pódese consultar o libro La gran trampa do xornalista Salvador Molina].

Nos primeiros anos do século XXI tampouco hai un salto exponencial, porque o que se incorpora é o xogo na rede , que move en España uns 7.000 millóns de euros anuais, dentro dunha cifra global de 40.000 millóns, na que o subsector maior segue a ser a Lotería que xunto coa ONCE copan o 40% de todo o xogo. Pero estes dous operadores están interiorizados socialmente e o que chamou a atención foron as máquinas comecartos nos 90, aínda que en Galicia só hai unha por establecemento. Este límite que foi “positivo” agora inverteuse porque Galicia é a única comunidade autónoma que deixa instalar máquinas de apostas deportivas nos bares, porque nas outras comunidades hai salas independentes con control de acceso. En Galicia son de uso libre e nin se pode utilizar a autoprohibición [mecanismo da administración en vigor desde 1977, polo que solicitas voluntariamente que non che deixen pasar aos locais de xogo: bingos, casinos ou locais de apostas]. E en canto ao xogo online non é certo que sexa máis vulnerábel, porque a regulación é máis severa no acceso que no xogo presencial, aínda que como toda limitación pode eludirse porque se pode usar a documentación dun terceiro.

Para o Estado é gorentoso recadar 8.000 millóns anuais.

O xogo online ten unha taxa fiscal do 15% e o presencial do 25%. Pódense facer ben as contas.

O bombardeo publicitario do xogo é unha realidade, en particular no campo das apostas deportivas, que xa anos antes de ser legais esponsorizaban clubs para preparar o terreo.

O xogo online legalízase en 2012, pero xa había publicidade dos operadores: o Real Madrid ten desde anos antes o patrocinio de BWin. As apostas estaban nunha situación alegal, porque se podía xogar pola Internet, pero desde ese ano os máis de 50 operadores internacionais actúan co amparo da lei, que basicamente os obrigou a facer pasar toda a súa operativa por un nodo .es e tributar en España, porque antes facíano en paraísos fiscais como Malta ou Luxemburgo. A cambio desas esixencias déuselles a baza da publicidade en todos os soportes.

Agora é masiva e omnipresente en todo o relacionado co fútbol.

No xogo por internet o petardazo deuno o póker, publicitado as máis das veces por futbolistas. No 2014 as comunidades autónomas viron o choio. O xogo online é competencia da administración central que é a que recada, pero os gobernos autonómicos decatáronse de que as apostas deportivas se multiplican cando baixan a terra e saen da nube de internet: aparecen as salas de apostas presenciais. Quen as montan son os operadores internacionais asociados con empresarios locais, moitas veces os mesmos das comecarts . Velaí comeza o gran dano, sobre todo na mocidade, porque se normalizan as salas de xogo como lugares de encontro e de ocio.

Hai 24 equipos, de 1ª e 2ª división, patrocinados por empresas de apostas.

As figuras de referencia (actores, deportistas,…) que o publicitan danlle aval social, coa omnipresenza nos medios de comunicación e a sospeita fundada de que as apostas corrompen a propia competición deportiva.

Hai 24 equipos, de 1ª e 2ª división, patrocinados por empresas de apostas. Collemos a Marca ou o As e vemos os anuncios, poñemos a TV ou escoitamos a radio deportiva e o panorama é desolador. A estratexia é fidelizar clientes e se pode ser antes da maioría da idade mellor. Que están facendo as redes sociais? Fidelizar con xogos de puntos e actuando por esa vía que semella inocente como captadores de novos usuarios, por iso as operadores de xogos fan acordos coas redes sociais. Se imos unhas décadas atrás era igual: a min no bingo pagábanme o xantar ou non me cobraban o garaxe, agora é un pouco máis sofisticado pero a intención é a mesma. Agora son esas mentiras de “nós dámosche os primeiros 100 euros para apostar” pero tamén se usa o método tradicional: Coca-Cola máis barata no salón de apostas que nos bares. E con todo non podemos dicir que a ludopatía aumente, o que mudou é o perfil da xente que precisa terapia. Eu botei dez anos da miña vida enganchado, comecei a tratarme con 29 anos e era dos novos. O perfil medio naquel tempo tiña 45 anos, con dúas décadas de xogo, con ruptura familiar, desestruturación económica e agora falamos dun rapaz de 20 anos que leva un ano enganchado e que lles rouba aos pais da carteira ou usando a tarxeta. En psicoloxía chámase período de latencia: desde que comezas a actividade até que configuras a dependencia. Antes co xogo presencial eran 6 ou 7 anos e agora coas apostas deportivas ou no xogo online estamos en ano e medio.

A canta poboación afecta?

Xoga dunha maneira ou outra o 95% da poboación e o que sabemos é a porcentaxe de persoas con problemas de ludopatía: algo máis dun 2% do total. Iso supón mais do dobre que as persoas afectadas por toxicomanías. E imaxino que o estado non saca cartos da droga, pero do xogo si e os recursos que fornece para tratamentos nada teñen que ver entre si. O que nos preocupa é que a poboación, sen estar na ludopatía, ten unha escada de valores e transmite unha educación que non é saudábel respecto ao xogo.

Ten límites a publicidade do xogo nos medios?

Cando se legalizou a publicidade o único que acordaron foi un código de autorregulación, sen contemplar nin siquera un decreto. Sentan nunha axencia de boas prácticas e deciden. Ou sexa, que sentan os lobos e as ovellas. En cinco anos revisaron dúas denuncias e nós xa presentamos catro que non admitiron. Nos ano 2014 e 2015 fixeron un borrador de decreto de publicidade, alegamos, pasou por Bruxelas, polo Consello de Estado, e entrouse no impasse de falta de goberno de 2016. A primeiros de 2017 retomouse e aínda estamos esperando. Unha das conclusións do Congreso que celebramos en Cáceres é reclamar que entre en vigor esa regulación que marque a franxa de horarios protexidos, mensaxes subliminais, etc… Nós pensamos que vai quedar curto pero limita o que estamos sufrindo agora que en aparencia só pode emitirse libremente de 22h a 6 da mañá. Pero o bingo podes anuncialo nos Simpson e a ONCE e a Lotería son de interese xeral e danse despois dos principais informativos nocturnos. Podes facer a proba calquera día: nun descanso da película da noite en Antena-3 (no chamado prime time) dan once anuncios seguidos de xogo nun intervalo de 6 minutos. Iso hai que limitalo, hai que destacar a mensaxe hoxe ridícula de “xoga con responsabilidade” e que na radio nin se escoita… As restricións hoxe son mínimas. E se os medios son os que deciden van primar o número de páxinas ou insercións de BWin, William Hill ou calquera outro operador que anda sobrado de cartos. Para entendernos mellor: nós falamos do xogo desde o punto de vista da saúde pública e no estado o interlocutor é Facenda e Sanidade non ten intervención.

Nós falamos do xogo desde o punto de vista da saúde pública e no estado o interlocutor é Facenda e Sanidade non ten intervención.

Paradoxalmente o deporte foi pioneiro na supresión da publicidade de alcol e tabaco, e agora é cabeza da invasión publicitaria do xogo.

Primeiro foron os vaqueiros e despois os pilotos de Fórmula 1. Aquí están no negocio as empresas deportivas e os clubs. O Celta montou unha boa lea cando deixou a Luckia como patrocinador secundario, o Real Madrid ten a Codere (unha empresa de xogo) como patrocinador preferente… Isto levaría ao debate de como afecta á limpeza da competición a presenza das casas de apostas. Quizais non sexa posíbel nos grandes clubs, pero a medida que se baixa na escala das divisións e as apostas en deportes menos seguidos pola opinión pública a posibilidade da corrupción está servida. Xa se coñecen moitos casos no tenis e en divisións menores de fútbol.

“A ludopatía é unha adicción sen substancias polo medio, por iso custa aceptar que é unha enfermidade”

Custou moitos anos e esforzo que a ludopatía pasase da consideración social de “vicio” á científica de enfermidade.

No ano 1982 o estado español acepta a clasificación como tal da Organización Mundial da Saúde, pero aínda hoxe non é efectiva no sistema sanitario nin na visión da xente. Ninguén, a non ser que lle toque perto, ten moi claro que unha persoa que esnaquiza a súa vida e a do seu contorno co xogo está enferma. Iso que mudou, parcialmente, co alcol ou moitas drogas, non sucede co xogo. A detección no sistema sanitario dos problemas do alcol e as drogas é doada na mesma atención primaria cunha analítica, pero non sucede igual co xogo. Eu sempre tiven unha aparencia de persoa completamente sa, mesmo nos anos máis duros que pasei antes de rehabilitarme. E ademais cando a persoa ludópata está xogando a súa cara é de felicidade e a desesperación permanece oculta no ámbito privado. Cando nos chegan as persoas aquí veñen pola familia, que tampouco está convencida e só conta o que está pasando, que non pode pagar o alugueiro, que ten cinco créditos abertos… Pero esas son as consecuencias, tes que convencelos a todos de que ten un enfermo, unha persoa con dependencia… Cústalles aceptar que é unha enfermidade, pero se lle dis que entón a única razón que explicaría as cousas é que se trata dun canalla… “Ah non, é boa persoa pero algo lle ten que pasar”. Esa primeira fase sempre se dá, como non se acepta a definición “ludópata”, hai que ir por outras: dependente, non capaz de controlar as súas ansiedades,… Pero a persoa ludópata ten un problema de vontade. Sempre lles conto o meu caso “eu non me quixen foder a vida, e sempre me repetía que ao día seguinte non me ía pasar. E era erguerme e pensar a quen lle quitaba os cartos para ás catro da tarde estar no bingo”. Despois do tratamento vas adquirindo estratexias para evitalo pero aos pacientes hai que dicirlles que durante seis meses nin se lles pase pola cabeza dicir “é que non quero xogar”, porque o problema é que non podes xogar. Esa fase inicial pode chegar aos oitos meses e cando remata o tratamento de ano e medio poden ter gañado esa capacidade para non xogar, para dominar a vontade. Porque o expresan moi ben os alcólicos rehabilitados, “hai moito alcólico abstinente”.

Dispoñen dun tratamento condutual, pero non unha curación química.

A ludopatía xera depresión e ansiedade e hai unha parte dos síntomas a tratar por ese camiño, pero a conduta hai que abordala desde outro lado. A maioría dos que veñen acordan ao cabo de poucos meses co seu médico deixaren o tratamento químico e seguir a terapia psicolóxica.

É un problema individual ou social?

Pódese lavar a conciencia dicindo que hai un 2% da poboación singular, cun problema se acaso xenético. Iso é o que di un operador do xogo, Codere, apoiado no estudo sobre prevalencia da ludopatía dunha universidade que financiaron eles mesmos. A Administración tratouno como problema psiquiátrico. Admitindo que o xogo existe desde sempre, o problema da ludopatía é máis contemporáneo en cantidade. Na Ditadura, coa prohibición, o índice non chegaba ao 0,2%, con menos oferta e difusión baixa a prevalencia. Pero se esquecemos toda esa presión social e o deixamos nun asunto individual estamos perdidos, porque o lobby do xogo vai ir a tope. E que facemos cando muda o perfil do ludópata (máis novo e con adicción en menos tempo) e aumenta de xeito exponencial? Admitimos entón que esta é unha xeración con máis taras xenéticas? Calquera adicto ten unhas variábeis de personalidade orixinais e os estudos non nos levan a falar dun problema de xenética. E o tipo de adicción pode aparecer por calquera lado. Eu vivín na Universidade Laboral de Ourense a irrupción do haxix, e tiven unha amiga e o seu home que co tempo morreron de sobredose de heroína. Estiven nun piso con eles, no bairro do Couto, e viñan de Marrocos con dúas maletas cheas de chocolate e axudeinos a facer pranchas. Non me enganchei porque a primeira vez que fumei sentoume fatal porque tal como vivía daquela engancharíame.

As mulleres teñen máis dificultade para chegar aos centros de tratamento. Veñen soas, sen apoio da familia. Facemos a terapia con grupos de autoaxuda, podes imaxinar a situación dunha muller reunida con catorce homes.

En certo sentido esta é unha sociedade de xerar consumidores, de todo tipo, e mesmo compulsivos sen ter en conta necesidades reais.

Por iso está a responsabilidade social. A nicotina desaparece en poucos días do corpo, e a dependencia á substancia é rápida. No xogo o problema está todo na cabeza e por iso é tan prolongado o tratamento.

Falamos maioritariamente de homes?

No estudo epidemiolóxico aparece unha muller para cada dous homes dentro dese 2% de poboación afectada. Hai moitas variábeis que habería que analizar, e ademais en canto ás persoas que se tratan en vez de manterse esa porcentaxe é unha muller por cada quince homes. As mulleres teñen máis dificultade para chegar aos centros de tratamento e para máis cabronada veñen soas, sen apoio da familia. Tendo en conta que nós facemos a terapia con grupos de autoaxuda podes imaxinar a situación dunha muller reunida con catorce homes. Nós temos feita unha guía terapéutica especialmente pensada para a muller. En contraste hai que dicir curiosamente que na FEJAR hai máis mulleres psicólogas e tamén monitoras ca homes.

Axudas teñen poucas.

En cada comunidade as asociacións teñen relacións distintas. As asociacións en Andalucía teñen un convenio co Servizo de Saúde e nós en Galicia, despois de moito tempo atendidos por Benestar Social e Traballo, agora estamos con Sanidade. Acabamos de recibir a subvención deste ano, de 7.700 € para un orzamento de 80.000 €, que se sostén polas cotas. Nós atendemos cen pacientes cada ano, que habería que multiplicar por 2 porque se acompañan dun familiar. Desde o ano 1990 que fundamos a asociación debemos ter unhas 4.200 historias clínicas. O máis sangrante é que a nós derívannos pacientes desde os psiquiatras do sistema de saúde porque eles non saben como atender a ludopatía. Cos recursos que temos de todos os pacientes que atendemos, ao cabo dun ano de rematar o tratamento o 66% permanecen afastados do xogo, pero coas cifras pódense facer malabares, porque tamén hai un abandono alto das terapias que son duras e longas.

“Pedía con desespero ser querido”

“En 1989, en Córdoba, cando por fin saín dun túnel de dez anos, explicáronme que a ludopatía é unha enfermidade crónica e dexenerativa, pero pasados case 30 anos da miña rehabilitación véxoo diferente. Hai unha etapa da túa vida na que tes problemas, carencias ou límites, pero se se intervén nese momento vas funcionar con normalidade.

Xan Lamas á frente dunha manifestación da Universidade Laboral en Ourense. @Xan Carballa/Fundación ANT

“Os adictos son viscerais, compulsivos e se vexo a miña historia confírmome. Era o pequeno dos homes, nunha familia de doce fillos, o único que choraba con Heidi, o máis sensíbel de todos. Con 14 anos métenme interno na Universidade Laboral de Ourense. Como pincelada psicanalítica, que non me gusta nada, eu até ese momento era o único fillo home que quedaba na casa, era o secretario de meu pai, érao todo… De súpeto bótanme da casa porque tiña unha bolsa na Laboral. Vivino desde o primeiro momento con rebeldía e rabia, somaticeino, tiña ataques epilépticos, unha crise afectiva feroz, porque perdín o rol privilexiado que tiña na familia, cos meus pais, eles arrincáronmo de golpe. Ao principio reaccionei vitimizándome, chorando, con intentos máis ou menos reais de suicidio,… e como nada diso me funcionou para regresar, e acababa de morrer Franco, a reacción contra meu pai foi meterme en política e nas opcións máis contrarias a el, de esquerdas e nacionalista. Ademais, non podía ser un militante sen máis, era o delegado, era o que máis protestaba, o líder. Sempre lembro a mesma anécdota: lía a Marca cando non me interesaba nada o deporte para poder convencer os compañeiros de ir á folga. Con 15 e 16 anos fíxenme un furioso lector de centos de libros cada ano, cun nivel de comprensión con esas idades até os 18 anos, que podemos imaxinar. Até lle metín o dente a Materialismo e empirocriticismo” de Lenin, que cando pasaron os anos abrín e por suposto non entendía nada… Todo isto era compulsivo. Primeiro estiven dous meses nas Xuventudes Comunistas e axiña empatei con outras compañías, apareceu ERGA (Estudantes Revolucionarios Galegos) e tamén mudo de idioma. Contemplado hoxe era o xeito meu de responder radicalmente ao que sentía intimamente inxusto.

Xan Lamas intervén nun congreso da Unión da Mocidade Galega en 1979. ©Xan Carballa/Fundación ANT

“Foron catro anos de dedicación política compulsiva, e con moita actividade social. Porque sempre tiven esa característica, de tomar a iniciativa, poñerme á fronte do que facía. Cando empecei a rehabilitación en Córdoba o psicólogo díxome que, para o bon e para o mao, debía aceptar que tiña que convivir con ese xeito de funcionar e aos poucos días de empezar o meu tratamento xa comecei eu a dar clases de rehabilitación. Explícome todo iso porque preciso que a xente me queira, e traballo para iso. Até cando entro a falar nun grupo de terapia, se non noto aceptación non volvo.

“O xogo apareceu na miña vida para substituír todo o problema de autoestima e ao pouco de cumprir os 18 anos, o 26 de decembro de 1979, acaso fatalmente, ou non, entrei unha tarde nun bingo con 200 pesetas e saín con 60.000. Ao principio merquei con eses cartos algúns libros e roupa pero ás catro da tarde do día seguinte regresei a xogar. Instalouse na cabeza con forza a idea de que ese era o choio da miña vida e así botei dez anos que foron devastadores para min, o meu contorno de relacións e por suposto a miña familia.

Tes un complexo de culpa do que non sabes como saír e igual que pasaba as noites chorando e chamándome de todo, pola mañá a única solución que atopaba era volver a xogar coa fantasía de que ía resarcir todo o dano feito..

“O xogo era unha actividade lúdica e socializadora na familia desde sempre. Xogabamos no nadal, no verán ao mus e ao póker dese moi cativo. Pero iso non foi problemático, pero cando me fago maior de idade mudo a política polo xogo, reconduzo a miña visceralidade e se quero ser sincero quizais despois mudei o xogo pola terapia… Hai que aprender a conducir as propias características dándolles un sentido.

“A época de xogo dura dez anos, con intentos de saída, de buscar solucións, teño varios traballos, caso e teño un fillo…. Nese tempo fixen de todo, falsifiquei, roubei, mentín, desfalquei… tiven condenas xudiciais e zafei quizais porque, en xeral, o ludópata precisa manter tamén unha fachada pública diferente. Nese período eu engano a todo o mundo todo o tempo, e o meu contorno só sabía unha parte do problema. Como todos os adictos era capaz de ir enmascarando a profundidade da miña compulsión. E ese esforzo de simulación levoume dúas veces a urxencias con trastornos de ansiedade. Contas tantas mentiras que a bóla medra ao infinito día a día. Tes un complexo de culpa do que non sabes como saír e igual que pasaba as noites chorando e chamándome de todo, pola mañá a única solución que atopaba era volver a xogar coa fantasía de que ía resarcir todo o dano feito… cando é xusto o camiño contrario que hai que tomar”.

22 Outubro, 2018
Virxilio Viéitez: ‘Retratei un tempo marcado pola emigración e a miseria’

A fin de século as súas imaxes explotaron nas retinas asombrando pola súa calidade estética. En 1998, no marco da Fotobienal de Vigo, apareceron por primeira as fotografías de Virxilio Viéitez (Forcarei, 1930-2008). Desde entón a súa sona medrou mercede ao labor de coidado e investigación no arquivo da súa filla Henriqueta, ás diversas exposicións que se teñen realizado e o documental sobre seu pai que agora prepara. En Soutelo de Montes fíxose en agosto parte da filmación e o concello anunciou que lle adicará unha rúa. Esta que segue foi unha entrevista publicada por A Nosa Terra no ano que a súa obra comezou a medrar na admiración do público.

Como foron os seus comezos na fotografía? Cal era o seu criterio estético?

Estando en Barcelona empecei coa fotografía deportiva, que tiña algo de arte pero non dispuña de medios económicos para seguir. Aínda mozo comecei a facer os primeiros traballos comerciais, cando tiven soldo e comisión nos laboratorios cataláns nos que me empreguei. A miña idea era non só facer o retrato dos suxeitos, senón estudar moito os fondos, onde podía atopar una dimensión que acompañase o primeiro plano. Hai que pensar que eu debíame en parte a quen me ía pagar a fotografía, pero tamén a certas limitacións técnicas de uso dun só obxectivo. Non gustei moito nunca dos fondos desenfocados e sempre busquei unha información de contexto. Toda a vida fun fiel a ese estilo que non copiei de ninguén. Debía ser un tipo raro porque cando ollaba libros de fotografía doutra xente non me gustaban prefería sempre o meu. Outro verían os meus defectos…

Sempre usando luz natural?

Polo xeral si porque non gustei moitos do estudo, aínda que o tiven. Sempre era a mesma cortina, a mesma cadeira,… quería ver algo máis. Calquera que mirase unha foto daquel tempo coñecía en que estudo se fixera. Cando me instalei fixen moitas reproducións e sabía a que fotógrafo de Pontevedra pertencían. O día que tiven traballo dabondo (entre reportaxes de vodas, bautizos, comunións e retratos que se podía escoller o dia para facer con luz natural) empaquetei o estudo, e así até que me xubilei.

Hai moita foto na exposición que pertence a reportaxes pero que olladas individualmente adquiren outro relevo. O conxunto preséntasenos como unha enorme crónica sobre a vida daquel tempo.

En parte si, porque se pode ver como era a vida das persoas, as roupas que usaban, como eran os cuartos das casas, como se penduraban os cadros,… son moitos os elementos que se contemplan. Hai que pensar que eran fotos que en moitos casos ían para a emigración, debe estar América chea de fotos miñas! Tratábase de que os que estaban fóra lembrasen que aquela era a cama na que durmiran ou o curruncho onde xantaban. Había unha morriña que eu trataba trataba de captar máis alá do retrato da persoa, e iso dáballe forza á miña fotografía.

Eses elementos que aparecen nas fotos, improvisábanse ou eran unha reflexión anterior?

Había de todo. Certas secuencias coincidían (por exemplo o neno que leva o xoguete do avión), noutras escolliamos sobre a marcha. A presenza dos animais é outro motivo, que gustou moito nas miñas fotos, porque tamén servía para lembrarlle aos emigrantes que recibían a foto outra vida que tiñan presente na distancia.

Dicíache que eu era moi realista.

O sistema social non é o da familia de antes, moito máis integrada. Entre irmáns apenas se interesan uns polas fotos dos outros, ou polas dos pais ou dos parentes. Agora o que máis conta é a fotografía dos propios fillos. Hoxe hai unha cámara en cada casa e todos fan de fotógrafos. Sae moito máis caro e é de peor calidade, realmente non valen para nada, pero resolven a papeleta. Iso fixo desaparecer a moitos fotógrafos.

Un comezo obrigado

Virxilio Vieitez fotografado en 1998 ©Xan Carballa/Fund. ANT

Virxílio Viéitez voltou a Soutelo de Montes no ano 1957 desde Barcelona, onde traballaba, porque morre a súa nai. Como era o sostén económico da familia, fillo único e co pai fóra, e podía ir pedindo prórrogas militares. Por só quince dias tivo que facer o servizo militar, o que dilatou a súa entrada na profesión de fotógrafo, oficio que aprendera, en todas as súas facetas de retratista e técnico de laboratorio, en Barçelona. Despois de realizar un período de proba, considerou que as posibilidades comerciais abríanlle un futuro, “pese a que despois de estar vivindo en Barcelona, volver á aldea, á vila, facíase un pouco costa arriba”. Foise facendo sitio fronte á competencia, xusto no ano no que arrinca a demanda das reportaxes de vodas e comunións, “casaba a xente todos os dias, agás o martes que era o meu único dia de descanso. Ese día podíasme atopar en calquera sitio de Galiza”. Na súa rápida aceptación tamén puido influír a experiencia do oficio adquirida en Barcelona, onde labrou o seu estilo, “no tempo dos primeiros turistas na Costa Brava, en 1951, os colegas estabamos nas praias facendo fotos que despois levábamos reveladas aos hoteis. O turista, polo xeral, non traía cámara. A min chamábanme o “record”, porque cando un tiña 30 tomas eu xa podía ter un par de centos, e sempre procurando que a foto levase un motivo, unha paisaxe, un lugar que a identificase, porque tamén os turistas o pedían”.

Destaca a quietude da xente cando se pon diante da súa cámara.

É outro tempo porque daquela había unha Ditadura e a xente estaba máis acostumada á disciplina. O fotógrafo case tiña mando. Hoxe facendo unha reportaxe de voda non hai quen domine á xente, hai que facelo todo en acción, en movemento. Antes era diferente porque eu case daba ordes e aceitábanse. A min gustoume sempre a fotografía natural non as poses pactadas. Estudaba á xente e o seu carácter, miraba as luces e procuraba sacar a realidade da vida. Despois coa técnica de laboratorio tentaba sacar para fóra aquela vida que tiña a foto. É certo que coñeciamos moi ben os materiais e que, en certo sentido, os que se usaban en branco e negro eran mellores que os de hoxe.

Tamén chaman moito a atención as fotos que fai aos mortos, en presenza dos familiares e dos acompañantes ao cemiterio.

Ten a súa explicación. O fotógrafo actuaba como notario, e cando morría alguén non abondaba con mandar aviso escrito a América ou a Europa desa morte, senón que había case unha esixencia documental que o acreditase. Mesmo asinaba eu por atrás esas copias. A min non me entusiasmaba facelas pero tampouco fun aprehensivo e procuraba colocar o morto de maneira que saíse o máis favorecido posíbel.

Eu era moi realista. Vense caras de fame porque era o que había, persoas de cincuenta anos que xa eran vellas…

Toda a exposición é unha sorte de grande reportaxe social da vida da aldea e a pequena vila de Galiza neses anos.

Dicíache que eu era moi realista. Nas miñas fotografías coido que saquei o carácter das persoas como eran naquel momento, nada frívolas. Hoxe mellorou o nivel de vida, pero daquela a miseria era de pena, porque ademais era de moito traballo, sacrificio e escravitude. A xente levantábase para traballar de sol a sol, para non ver nada. Mercaban uns zapatos e pendurábanos dun cravo e namais os usaban dúas veces no ano para unha festa, así que pasados trinta anos eran os mesmos zapatos. Eu gravei moito diso: vense caras de fame porque era o que había, persoas de cincuenta anos que xa eran vellas…

Arquivou todo a fotografía que realizou?

Gardábase todo, pero non por historia, senón porque a xente pasados algúns anos pedía copias de fotos vellas, de familiares xa mortos. O problema era cando había placa de cristal que se deterioraba moi rapidamente, e ademais ocupaba moito espazo. Pero eu traballei xa con película e iso permitiume conservalo todo. Axudoume o feito de que, polo perigo dos materiais químicos, sempre impedín que entrase ninguén no laboratorio, agás a miña filla Henriqueta, que é a que agora tomou as rendas para facer esta exposición xunto á xente da Fotobienal de Vigo.

21 Outubro, 2018
A nova lección do mestre Castelao

Dibuxando o rostro de Alexandre Bóveda nunha das súas obras máis universais, Castelao recollía a lealdade ao seu irmán político e ás ideas galeguistas e democráticas que ambos os dous defenderon. O cadro popularizárase xa antes de ser pintado nas láminas de Atila en Galicia, un dos álbumes de guerra que debuxou o rianxeiro. Este propio deseño foi recreado nun formato diferente nunha grande pancarta que no ano 1937 penduraba na fachada da Universidade de Barcelona. O oleo pintado por Castelao en Buenos Aires viaxou agora temporalmente a Galicia desde Arxentina. Podémolo contemplar dentro da exposición Castelao Sempre aberta na Cidade da Cultura até o 3 de marzo

As chamadas estampas de guerra de Castelao (recollidas nos álbumes Atila en Galicia, Galiza mártir e Milicianos) son as pezas máis coñecidas internacionalmente de toda a obra gráfica do artista, escritor e político galego. Nacidas nun contexto catastrófico, foron reproducidas en múltiplas edicións por todo o mundo, desde América á China. E de entre todas elas, a forza simbólica de “A derradeira lección do mestre”, atravesa o tempo e segue a conmover a quen a contempla.

Sempre coñecemos a reprodución en formato vertical de todas estas pezas. E así está tamén na realizada en óleo de gran formato por Castelao xa exiliado na Arxentina.

A sorpresa salta ao mergullarse na hemeroteca do xornal La Vanguardia: en 1937, nas paredes da Universidade de Barcelona, exhibiuse outra versión da mítica estampa, en formato apaisado, con máis elementos no horizonte e en primeiro plano, que lle engaden profundidade, unha variante que Castelao tería realizado nun momento intenso da súa colaboración cos traballos da propaganda antifascista.

É sabido que o valor universal do cadro trascende a particular homenaxe que tamén inclúe. O rostro do morto que dous meniños choran é o de Alexandre Bóveda, o irmán na causa galeguista de Castelao, o auténtico motor do nacionalismo do Partido Galeguista. Bóveda fora fusilado o 17 de agosto de 1936, logo dun xuízo delirante que recreou en 1972 o seu cuñado xornalista, Xerardo Álvarez Gallego, en Vida, paixón e morte de Alexandre Bóveda.

A emoción permanece

As estampas de guerra son unha pura emoción. No álbum Galicia mártir Castelao escribe: “Aos galegos que andan polo mundo: estas estampas, arrincadas da miña propia door, van dirixidas a vós que sempre amáchedes a liberdade e sodes a única reserva que nos queda para reconstruir o fogar desfeito. Valencia, Febreiro de 1937” Durante a ditadura apenas podían ser coñecidas clandestina e minoritariamente. É obvia a razón. Morto o ditador, a editorial Akal publicounas, pero sempre reproducidas desde outras edicións, o que fixo que non se chegase a apreciar a calidade daqueles debuxos, que pese a iso non perdían a súa tremenda forza expresiva. Ademais o goberno de Arias Navarro, secuestrou a edición.

Nin no centenario do nacemento de Castelao (1986), se puideron editar. O Museo de Pontevedra, que meritoriamente as conservaba en bo estado, non consideraba chegado o momento, temía as reaccións políticas e prefería mantelas baixo chave e nin sequera amosalas no espazo singular que dedicaba permanentemente a Castelao. Simplemente non se coñecían en público e só podían velas, con reservas, algúns investigadores.

En 1986 saiu un especial de A Nosa Terra que abriu o debate da memoria histórica.

Só en 1996 se puideron reproducir legalmente as estampas de guerra de Castelao. En 1986 Edicións A Nosa Terra puxera en circulación a primeira publicación masiva sobre memoria histórica que se fixo no noso país. “O 36 na Galiza” tivo dúas edicións consecutivas, a segunda delas ampliada, e foron case 15.000 exemplares que deron a pista de saída a un novo enfoque historiográfico do golpe de estado de 18 de Xullo de 1936. A nosa intención, xa naquela altura, era realizar unha edición digna das estampas de guerra de Castelao. Non foi posíbel. Houbo que esperar outra década, nas primeiras semanas de 1996, para dar cabo a esa incautación. Axudou no empeño Isaac Díaz Pardo, que avalou a edición conxunta dos tres álbumes cun pequeno prólogo. Poñíase así o ramo a un secuestro que durou 60 anos. Descubrir agora unha nova volta estética neste cadro de Castelao é un singular agasallo no tempo. Intacta permanece a mensaxe, intacta a emoción.

Álbumes da Guerra de Castelao

ISAAC DIAZ PARDO

Algúns quixeron facernos ver que Castelao era só un artista. Cando morreu hai 45 anos, os que decidían dictaron orde á prensa que falescera un humorista, para adicarlle somentes catro liñas.

Penso que Castelao foi quen primeiro soubo entender a historia malfadada do noso povo, cun rigor na estrutura que aínda non se entende ben hoxe. Castelao propoñía recuperar o que nunhas circunstancias desfavorables nun longo período da historia tiñamos perdido, mais non dun xeito utópico senón posible. El viu que o actual norde de Portugal e a Galiza foron unha mesma nación, no intre en que se formou o noso carácter, continuando a Gallaecia, e que intereses alleos nos teñen partido polo Miño, nos que tomamos vieiros diverxentes, deturpado o noso pola presión de Castela. Mais Castelao non fala de correxir drasticamente este mal, porque a historia ten o seu peso, senón buscar un acercamento posible, sen traumas, dos dous povos que conservan tantas cousas en común, namentres a falla de entendemento e colaboración entre eles é, por demais, unha rémora económica.

Castelao, ademais de saber transmitir ideas coas palabras, sábeas expresar tamén con imaxes gráficas. Pero as súas ideas gráficas non tentan ser esteticistas; todo o que dibuxa ten unha orientación: traballar por causas xustas nas que vai a causa de Galiza, da recuperación da nosa personalidade política.

Os tres álbumes de guerra teñen un antecedente: o Álbum Nós, no que Castelao loita por unha forma constructiva da Galiza en tempos en que non hai guerra pero persiste a opresión caciquil sobre o noso povo. (Por certo convén relembrar unha vez máis que os orixinais do Álbum Nós atópanse en paradeiro decoñecido e estaría ben que algún dos tantos eruditos que temos, capaces de descobrir un cabelo dunha muller do neolítico, se preocupase de explicar esta perda que fica dentro dos últimos 64 anos).

Os tres álbumes de guerra continúan a mesma liña ideolóxica que o Álbum Nós; a súa diferencia con este é que están feitos nun tempo diferente, cunha confrontación coa violencia desatada polos nemigos de Galiza, ou cando menos polos nemigos da restauración do dereito natural da personalidade histórica da nosa terra.

Aínda que a publicación do álbum Milicianos se fixo en América, un ano despois de saír Castelao da península, non ten dúbida que os orixinais foron feitos en Valencia ou Barcelona apoiando a loita a favor da República.

En canto ao carácter plástico das tres pezas de guerra, hai que sinalar diferencias. Ten poucas dúbidas que Castelao dende o ponto de vista plástico móstrase até o ano 36 como un modernista expresionista, o estilo do tempo no que se tiña formado. Este carácter vai ficar aínda presente no seu primeiro álbum de guerra, Galiza Mártir, destacando, por mor do tema, o expresionismo sobre o modernismo. Mais os outros dous álbumes, Atila en Galiza e, sobre todo, Milicianos, despréndese do modernismo, e o seu expresionismo corresponde xa a unha plástica acorde co seu tempo, no que o tema fica mergullado no espacio compositivo e unha nova técnica.

Luís Seoane pensaba, e eu estiven sempre de acordo con el, que Castelao se deixou influir pola plástica de Arturo Souto, o que máis ben sería unha postura aleccionadora da súa conducta, e, máis que de humildade, de saber adaptarse ao mellor para servir de mellor maneira á súa ideoloxía.

Cómpre só felicitar a todos os que fixeron posible que as estampas dos álbumes de guerra de Castelao chegasen intactas a nós a través das difíciles circunstancias que atoparon, e estender a felicitación a quen fan o esforzo de espallar o seu coñecemento.

(Prólogo á edición dos Álbumes de Guerra de Castelao (A Nosa Terra, 1996)

20 Outubro, 2018
Nº 83 – 23 de novembro de 1979

View Fullscreen

23 Novembro, 1979