Pasaron vinte anos e a memoria de Suso Vaamonde segue viva e activa. En Regodobargo homenaxéano cun festival de música e poesía este 16 de febreiro, ao pé do río Oitavén que o viu nacer e agarimou as súas cinzas no ano 2000. A lembranza de Suso está viva, marcada por unha traxectoria de cancións inesquencíbeis e situacións como a da súa condea por cantar con liberdade en 1979, a seis anos e un día de prisión maior. Tivo que exiliarse catro anos antes de regresar, pasar case 50 días preso en Ourense denantes de ser indultado. Publicamos aquí unha entrevista realizada en A Nosa Terra, pouco antes do xuizo en 1980 e a crónica de 2000 da despedida popular ás súas cinzas.
Suso Vaamonde: “non hai liberdade de expresión”
AFONSO EIRÉ
O fiscal pídelle seis anos e un día de prisión maior por «inxurias á patria con publicidade». Centos de testemuñas afirman que el non dixo as verbas que se lle imputan. Pero un tenente, salmantino para máis señas, despois de querer pegarlle, seica o denunciou. Agora está pendente do xuízo que se vai celebrar o día 21 deste mes en Pontevedra. Máis de vinte mil firmas recollidas xa, protestan contra deste proceso e contra a falsa de liberdade de expresión. A Suso Vaamonde parécenlle moito seis anos e un día, como lle pareceu moito unhas horas detidos por dicir o que pensa nun país onde din que hai liberdade e están pondo atrancos por todas partes: decreto antiterrorista, decreto de bilingüismo, etc… Se o proceso de Albert Boadella foi soado e se levantou unha ola de protestas, o de Suso Vaamonde, cantante do povo galego, non debe ser menos, a acusación é a mesma.
Es bastante coñecido, sobre todo entre un certo público, pero o que se cadra non todos saiban é a túa traxectoria como cantante.
Comecei a cantar no ano 67, cando estudaba o Preuniversitario en Vigo, no 69 integreime en Voces Ceibes até que no 75 desapareceron por medio do Movemento Popular da Canción Galega que, por certo, o mesmo día que se fundou, no famoso recital de Santiago, xa se desfixo. Marchei logo para a mili que non podo dicir que fose un paréntese total na miña actividade musical, xa que seguín cantando, algunha vez vestido de cura para que non se me recoñecese. Ao remate comecei con recitais e só e gravei o disco Nin rosmar un laído. Gravación que se fixo en directo no cine Veiga de Moaña. Despois xa viñeron as producións nas que fixen discos de A Roda, Verbas Xeitosas, Airiños Galegos, Contos para nenos e, pola miña banda, Os soños na Gaiola (25 poemas de Manuel María), as primeiras cancións que se fixeron en galego para nenos. Despois veu un disco encol da emigración e outro sobre Celso Emilio Ferreiro.
A túa evolución como cantante iría parella á evolución da nación, non é así?
Si, penso que hai bastante diferenza daquela guitarra de hai dez anos a hoxe. Agora hai máis facilidades, hoxe non saio a cantar só, senón que vou cun grupo de seis persoas, que axiña se ampliará a nove. Pero a evolución máis fundamental podemos dicir que foi de sete anos para aquí, para o que me serviron os anos anteriores foi para aprender a cantar, aínda que hoxe siga aprendendo. Nótase agora unha diferencia fundamental con antes que había moita ilusión que amainaban os críticos a pegarche paus así porque si, sen ter para nada en conta o difícil que que era para nós xa só poder cantar. Agora a crítica é máis permisíbel, pero os atrancos aínda seguen a existir. Un deles, por exemplo, ter que ir gravar a Madrid e facelo en tres días, esteas ben da gorxa ou non. No tocante á evolución ideolóxica é difícil vela na miña traxectoria xa que as cancións son miñas só en parte, ao facer eu a música, porque a letra é dos poetas: Manuel María nos Soños na Gaiola , Bernardino Graña, Méndez Ferrín, Neira Vilas, etc
Se é posíbel definir a un cantante, ti como farías a túa propia definición. Onde te incluirías?
Primeiramente definiríame como cantante galego, as letras que eu escollo sempre levan unha mensaxe social, non canto ás bolboretas e ás flores normalmente. Por exemplo, os Soños na Gaiola, aínda que falan de bichiños fano dun xeito moi especial. En canto ao meu tipo de música poderiámolo definir como baladas.
A letra xa dixeches que era de poetas, mais para facer a música das túa cancións, en que te inspiras?
Son autodidacta, póñome diante do poema e el mesmo pídeme a música, xa que unha das vantaxes do idioma galego é que xa el che dá a música.
As túas cancións son directas, algunha vez coxunturais, e hai quen as tacha de panfletarias, por que escolliches este tipo de canción?
Habería mil razóns para xustificar este tipo de música, entre outras cousas que non estamos a un nivel tan outo como poder meterte a fondo. De feito as cancións que máis gustan do meu repertorio son as que menos me gustan a min, Ademais, son as que máis pide a xente, notando tamén tamén que son populares e reflexan unha realidade palpábel e clarísima. No referente ao panfleto… o que penso é que as miñas ideas seguen sendo clandestinas, aínda segue sendo necesario o panfleto xa que estamos como antes. O que non quere dicir que non trate de evolucionar na miña música. A proba é que nos recitais non só canto panfletos, pero que hai que seguir tirando pola rúa, igual que hai que seguir facendo pintadas.
Por outra banda está o que non se coñece a canción que eu fago, sigo dicindo en que estou totalmente de acordo en que hai que facer canción directa, pero non só fago este tipo de canción. Por exemplo Os soños na Gaiola no ten nada de panfleto e hai poemas como «Emigrantes no mar», que é un gran poema, e alguén dixo que era un panfleto. Non primeiro disco se o tacharon de panfletario foi porque levaba o «Uah» canción que realmente é popular na ditadura e nas coplas. No mesmo disco hai cancións como «Volvín á terra pero perdín o amor» que e preciosa. Hai outras de Castelao, que de panfletario non ten nada. Panfletario chamaranllo os que se senten casteláns. Os que lle chaman panfleto a algunhas xa se sabe quen son.
Hoxe estás de actualidade sobre todo polo proceso que che están a seguir. Cal é a súa orixe?
Todo ven por unha canción que chaman panfletaria, sendo unha canción popular, unha canción que fixo o pobo e o pobo segue a cantar. Ocorreu todo en Pontevedra o 2 de xuño de 1979, na festa antinuclear, festa que naceu gafada pois nada mais comezar viñeron as prohibicións, sacaron a pancarta detiveron un rapaz por dicir que aquí había presos políticos, prohibiron falar os alcaldes dos lugares afectados pola,autopista, e logo, ao final un militar quixo subir ao escenario para pegarme. Xente que estaba alí, entre eles meu pai, agarrárono e non o deixaron subir, pero a policía detivo aos que ían coller a este home e deixou libre ao agresor. Chamárono logo polos altavoces para que subira e expuxera o motivo polo que me quería pegar, pero xa non estaba. Entón detivéronme a min, a un fotógrafo e a un dos organizadores. Isto era o sábado á tarde e non saín até o luns á mañán que decretaron a miña liberdade provisional.
E despois que?
A certo tempo chegoume unha notificación pola que tiña que presentarme cada quince días no xulgado, estivera onde estivera. E así o fun facendo até que me dixeron que non tiña que facelo máis, pero que o proceso seguía adiante. Así foi, a causa non foi sobreseída estando previsto que o xuízo se celebre en Pontevedra o 21 de novembro ás dez e media da mañá.
Cal é acusación?
Supostas inxurias á Patria con publicidade. Todo ven por unha copla que din que cantei, esa de «sempre que falan de España….». Bon, isto xa se probará no xuízo, pero eu sei que non a cantei. A pena que me piden é de seis anos e un día de prisión maior.
Se ti non cantaches a canción tal como te acusan puido ser que a xente que estaba escoitando si a cantara, en efecto hai moita xente que a canta, a quen se xulga neste proceso?
Si, a xente parece que a cantou. Eu non ouvín nada desde alí arriba Este é un proceso contra a liberade de expresión, cousa que está aprobada na Constitución, vino demostrar, aínda que ocorreu no 79, que non existe tal liberade. Alí había tres ou catro mil persoas, e só unha se ofendeu e quixo pegarme, a outra xente aplaudiu e prestoume o seu apoio até a comisaría e con firmas pedindo testificar o alí ocorrido. Non me explico que liberdade de expresión hai para xulgar a unha persoa porque un home se molestou entre catro mil. Se se molesta aclárase falando e non querendo subir a pegarme no escenario.
Non che parecen moito seis anos e un día aínda que puideran probar as acusacións?
Non me parece moito seis anos e un día, paréceme moito vinte e catro horas. O tempo que pasei na comisaría paréceme demasiado, xa que se hai liberdade de expresión ten que habela e nada máis. Pero non a hai, se eu estou nun escenario e teño que estar pendente de quen veña pegarme ou tirarme unha pedra ou cousas polos estilo… Outra cousa é que se non gosto me asubíen ou che fagan isto feo de tirarche ovos. Até aí podo admitilo, pero que teñas que estar pendente de non cantar iso por aquilo, estoutro polo outro, para iso é mellor como antes que mandabas as letras á censura e aínda que chas rexeitaba todas xa sabías o que tiñas que facer pero se din que hai liberdade e tes que autolimitarte… Para min como todo é libre, canto así e así seguirei cantando, por suposto.
E merece a pena arriscarse a seis anos e un día ou a vintecatro horas na cadea por cantar…
Vale a pena aínda que sexan cincuenta anos se se fai a cousa con honestidade. Eu concretamente xa son dez anos de historia, dez anos de atrancos, dez anos de represión. Ao facer canción deste tipo xa sabía que ía haber problemas. Hai quen di que xa non fai falla cantar así en Galicia, pero para min, como xa dixen, estamos igual que antes, as miñas ideas, polo que se ve, seguen sendo prohibidas. Agora, claro, moitas veces non podes falar como queres, pero falar hai que falar e demostrar que aquí non hai liberfade de expresión. (A Nosa Terra nº 131. Novembro de 1980)
O povo de Pontecaldelas e xente das letras e da música despediron ao cantor no río Oitabén
Suso Vaamonde: ‘cuestión de estilo, imenso corazón’
GUSTAVO LUCA
Estaba o sol dacabalo do Silvoso e un mundo de amigos de Suso Vaamonde baixaba para a beira do Oitabén, no treito en que o río se remansa para pasar a reválida de Verduxo. Pelizas labregas, tocas de calceta, pano de raso con basta de rosa e verde na cabeza, bágoas a escuso, a bandeira da nación.
Sobre todo, amigos da Insua, Silvoso, Chaín, Rebordelo, Parada, Pontecaldelas; xente da música e da república das letras do país todo. Xuntos no sítio de Suso ser feliz, o segredo do cantor, o cano de auga limpa da terra que máis amaba, entre a sombra negral do amieiro e a peneira de luz do bídalo claro. Do río falador ao alto da Insua, no casal convertido en taberna labirinto de bandeiras célticas, lecer dos amigos e da voz libre e alta na noite. Agora volven para acompañar o regreso último do cantor. Bernardino Graña, autor de poemas que el metera en música, fala desde a herbeira convertida en coro de amigos, ao pé do rio : “Quédaste en cinsa, amigo, sobre o mundo”.
A Quenlla canta os versos de Celso Emílio que a voz de Suso Vaamonde correra polo exílio de América e aqui na casa: “Ti que te alcontras alá lonxe/ máis alá das sabanas e das illas/ máis alá dos desertos e dos lagos/ coma un irmán che falo”. O sol da tardiña pica nos ollos dos que cantan: “Común temos a patria/ común a loita ambos/ para ti chea de forza/ a miña man , irmao”.
Paco Quintas tráenos a palabra de Manuel María, que chama a Suso Vaamonde “unha voz na tebra, un grande músico e cantor, un afervoado patriota galego, un entrañábel e xeneroso amigo”. O poeta da Terra Chá recorda a un cantor que andara trinta anos encendendo corazóns por vilas e aldeas: “pateou toda Galiza, a da terra e a da emigración, as máis das veces de xeito totalmente desinteresado e a costa de sacrifícios; na historia da nosa canción galega, non tiñamos unha persoa tan adicada, nin que cobrera tan longo espazo de tempo, nin fixera unha obra tan extensa e variada”. Ferrín fai un canto de esperanza e renovación a partir dun motivo do verso máis popular do bardo, e unha das estrofas de nós máis cantadas de todos os tempos: “vai cantar de novo o cuco; o cuco ha vir unha e outra vez”.
De raiz fondísima, o máis valente
A compañeira de Suso, Xúlia, ten na man unha nota de Xosé Maria Álvarez Cáccamo e lé con voz embazada pola emoción: “Suso, estás no ar; o folgo teu, o ar que ti es, música do povo e voz dun lume inesgotábel, anda a pairar coma gavián de velas abertas e a espreitar desde os curutos do vento o desconsolo da nosa soidade. Desde alá arriba teimas en convencernos: ‘Tranquilos que o bicho está vencido’. Cuestión de estilo, inmenso corazón. Ti sempre voaches así, de ás despregadas e brazos en constante dirección de aperta, irmán destemido, señor de raiz fondísima, o máis valente. A voar contra os coitelos da treboada, a loitar sempre contra o bicho. Contra a besta das tebras do fascismo, contra as águias metálicas de España, contra os motores negros de metralla e napalm. O bicho está ferido de morte, Suso, está vencido. Cuestión de tempo. Só temos que aprender a vivir mañá sen a luz túa. Ti, que estás no ar, saberás darnos ánimo. Gracias”.
Bastián , un rapaz de dez anos, toca unha peza de despedida para Suso na gaita tumbal. Desde o fondo do río un vento maino move as bandeiras. Despois dun silenzo, a voz limpa de Pilocha: “Ainda segue esperto”. A Quenlla, Pilocha, A Roda, Folia, Tino Vaz e Antón (dos Retrincos) cantan “como ei vivir mañá sen a luz tua”.
Desde o alto da Ínsua, os que despiden a Suso Vaamonde parecen unha partida entre bandeiras ao vento. Son, sobre todo, xente da aldea. E rapaces de Galiza Nova e da Ami. O alcalde de Corcubión, Rafa Mouzo, é a máis alta representación civil no enterro. Tamén viron concelleiros do Bloque e da FPG. (A Nosa Terra nº 923. Febreiro de 2000)
