Entre centos de músicos, concertos, encontros, festivais ou iniciativas, a presenza militante de Francisco Peña Villar, Xico de Cariño, é unha constante desde os anos 60. Xico é unha personalidade singular, que foi punto de conexión de José Afonso con Galiza, desde os anos 70 cando se coñeceron en Paris, até a homenaxe de 1986 no Parque de Castrelos, organizada polas Asociacións Culturais, Xuventudes Musicais e o xornal A Nosa Terra. No limiar de entrar na súa octava década, Xico ten no forno o que será o seu primeiro disco propio, coas constantes do seu repertorio galego e luso-brasileiro orbitando arredor da harmónica, o seu instrumento máis amado.
Es un home ao que sempre lembro coa harmónica no peto e teño unha fotografía nalgures camiñando por unha estrada de Portugal tocándoa como un Hamelin.
A miña parte creativa por formación está mais no jazz, na música electroacústica, na experimentación do son, de feito nunca estiven metido a fondo no repertorio galego, pero aínda que algunha vez toquei saxo e a percusión menor, da harmónica namoreime desde adolescente. Empecei tocando polo gusto que lle collín á que tocaba meu irmán maior. Un día esqueceuna, atopeina no recuncho dun armario e metinme a probala no baño. Tiña 14 anos e nunca tocara nada pero ás 3 horas xa a tocaba mellor ca el aquela primeira Höhner e agasallouma!! Daquela era un instrumento moi popular, merquei por correspondencia unha en Barcelona, que tamén viña acompañada dun método para aprender. Co tempo souben que un tío meu de Sismundi tocaba o saxofón nunha banda de música. Estudei despois cun zoqueiro que tamén era músico de banda, e nun grupo de teatro que facía fins de festa, con actuacións de humor e música e colléronme para actuar. Ou sexa que xa estou nos palcos desde adolescente!
Repasando o teu percorrido fuches dar na música despois dun roteiro de estudante diverso.
Estudei Maxisterio, despois tiven unha arroutada mística, e quería ir ao Brasil pero naquel 1964 botei apenas un ano nos Paúles do País Vasco, e o que son as cousas, tantos anos de amizade con Francisco Carballo, e nin sabía que el era paúl nin que tivera estado uns anos nese mesmo centro do País Vasco. Despois disto aprobei o acceso á Universidade en Santiago, botei tres anos, estudei con Alonso del Real e con Carvalho Calero, co que preparamos en teatro lido “Os vellos non deben de namorarse” de Castelao. Despois marchei a Valencia a facer Filosofía e de alí a Barcelona. Hoxe pode non chamar tanto a atención, pero naqueles anos era pouco habitual esa transhumancia e finalmente xa decidín marchar a París.
A estudar tamén?
A facer Etnomusicoloxía na Sorbona, con C. Marcel-Dubois. O meu dilema daquela estaba entre a música e o fútbol que me gustaba moito. Meu pai, que era fabricante de conservas, fixérame estudar Perito Industrial en Vigo en 1958, e nese ano xoguei no Peñasco e no Silva, da 1ª de Modestos. Adestrabamos en partidos co filial do Celta, o Turista, unha vez por semana en Balaídos. Lembro que xogamos un partido contra os marines do primeiro portaavións americano que atracou en Vigo, o USS Lake Champlain. A marcha a París xa foi a ruptura definitiva coa casa, empecei traballando de pintor cun parente que tiña alá pero axiña atopei a Geraldo Vandré que estaba exiliado. Foi un encontro moi casual, eu viña do traballo cunha harmónica de blues pequena e pasei por diante dunha tenda de musica cando vexo a alguén probando outra. Ía seguir pero entrei a curiosear e nas vésperas coincidira cun músico del nunha residencia. Presentounos e xa nos encontramos ao día seguinte para tocar. Vandré estaba preparando un disco que foi no que eu participei, o que sería o seu derradeiro para o selo Le Chant du Monde. Seguín estudando pero xa empecei a gañar a vida coa música.
Estando en Paris participei na gravación dun disco de Geraldo Vandré, na altura quizais o artista máis famoso do Brasil
Geraldo Vandré hoxe non é coñecido por estes lares, pero na altura era unha figura.
Na altura Vandré quizais era o artista máis famoso do Brasil, acaso máis que Chico Buarque ou Caetano Veloso ou Gilberto Gil, que estaban todos exiliados da ditadura militar do Brasil, en Milán e Londres. A súa canción “Para não dizer que não falei das flores” (1968) virou hino de protesta contra da ditadura e segue vixente aínda hoxe. Cando regresou ao Brasil pensaba que a xente ía renderse á súa fama pero non foi así. Tivemos moita relación e aínda hai pouco me escribiu.
Antes de regresar a Galicia aínda botaches un tempo en Suíza.
En Xenevra fixen un curso de Socioloxía e tiven de profesor a Jean Ziegler na materia de socioloxía política da África Negra. De alí a Barcelona, onde coñecín ao arreglista Jorge Sarraute, un músico arxentino exiliado que formaba parte do Cuarteto Cedrón, que agora é o que fai os arranxos do novo disco. Toda a xente coa que trato neses anos son en certa maneira fillos da situación política dos 60, rebotados das diferentes ditaduras. Naquel tempo toquei con Marina Rosell, facíamos as primeiras partes dos concertos de Lluís Llach, e despois duns meses volvín. Artellei unha xira por Galiza con Julia León e Jei Noguerol. Lembro un concerto no estadio Ángel Carro de Lugo, no que estaban todos os cantantes achegados ao PC (de Adolfo Celdrán a Bibiano, Benedito….), e nós co grupo Bem-Virá. Non lles gustou que cantáramos unha coplas nacionalistas e nin nos pagaron a actuación os organizadores.
Vivindo en Barcelona toquei con Marina Rosell, facíamos as primeiras partes dos concertos de Lluís Llach.
Non vivías da música.
Andabamos arrastrados…
O repertorio voso foi pioneiro ao incorporar músicas do Brasil e tamén máis adiante mantendo unha conexión intensa con Portugal no teu caso.
Para min todo comezou con Geraldo Vandré, aínda que coñecíamos ben a bossa-nova. E cando montamos Bem-Virá a nosa idea era profesionalizarnos pero non foi posíbel. Daquela estaba con moita xente organizando festivais e fixemos un na Coruña con esas músicas coa xente Movemento Popular da Canción Galega, Miro Casabella, José Afonso ao que coñecía de París. Organizaba o concello e simultaneamente, chamado por Antón Seoane e Rodrigo Romaní, montamos Roi Xordo, un grupo do que se falou moito pero que foi fugaz, apenas 45 días de existencia. Non quedou gravación ningunha de Roi Xordo no que estaban tamén Pilocha e Pí da Bahía porque expulsaron o batería brasileiro do grupo, Zé Luís, por culpa daquelas coplas cantadas en Lugo e que chegaran a ouvidos da embaixada. Despois diso marchei para Cariño, fixen un grupo local, Arrabaldo, e xa en 1977 incorporeime ao ensino.
Seguiches ligado á música máis intermitentemente.
Tiña escolas e ocasionalmente tocaba con Jei Noguerol ou con Pablo Quintana. E aínda noutros grupos como Pau de Arara, con Pí ou con Humberto Heredia, que despois estaría Na Virada.
O Jose Afonso non sabía música, pero era un cantor extraordinario. Fixo cancións fermosísimas, enriquecidas polos grandes músicos cos que traballou de Ze Mario Branco a Fausto.
A relación con José Afonso naceu en París da man de Bibiano e prolongouse xa até 1986.
En París coñecín a varios cantores portugueses. Nun recital baixo o título Canción de Combate portuguesa, no teatro da Mutualité (1970), no que participaron Sergio Godinho, José Mário Branco,Tino Flores e José Afonso, achegueime ao Zeca e pedinlle se me podería informar sobre música portuguesa, na que estaba interesado. Díxome que non podería porque non tiña coñecementos de música e amais non moraba en París. Presentoume a Luis Cilia, que si vivía na capital francesa e con el tería moito trato nos meses seguintes. José Afonso non sabía nada de música, nin afinar a guitarra, nin nunca soubo. O que tiña era unha voz extraordinaria, fora un grande cantor de fado e unha persoa moi intuitiva que fixo cancións fermosísimas pero cunha estrutura moi sinxela que despois enriqueceron os grandes músicos cos que traballou, fosen Fausto ou Zé Mario Branco. A súa xenialidade estaba tamén nas vivencias que tiña, metíase en todas as partes, en todo tipo de centros e agrupacións, estivo na África, en Moçambique e Angola…
Convivín moito co Zeca e apenas falabamos de música porque era un home con mil intereses e curiosidades, o que hoxe se diría hiperactivo. A primeira vez que fun onda el foi para o Festival da Coruña, que despois se suspendeu cando levaba cantado catro pezas porque cargou a policia cando se comezou a berrar e a exhibir bandeiras a xente da AN-PG. A seguinte vez foi para o Festival dos Pobos Ibéricos (con Enrique Morente, Marina Rosell,…) en 1978, que foi a única ocasión na que toquei con el. Despois coincidimos moitas veces na súa casa en Lisboa ou na miña cando viña a Vigo. Foi unha relación intensa, que culminou na homenaxe Galiza, canta a José Afonso en Vigo, no Parque de Castrelos. E despois da súa desaparición botei sete anos como directivo galego da Associaçåo José Afonso e agora estou no seu Conselho Consultivo.
Como está pensado este libro-disco?
Desde 2015 na miña mente estaba facer unha gravación de harmónica no que cada título tivese unha ilustración. Pero as xentes da Central Folque pensaron nun libro-disco máis elaborado, con colaboracións de diferentes persoas que comentan cada tema. Xa levamos varios anos con este traballo e queremos publicalo nos próximos meses. Temos todas as gravacións feitas e os arranxos musicais de Jorge Sarraute son decisivos. Serán catorce pezas e as colaboracións son moi variadas: Carlos Castro, Laura Quintillán, Isabel Rei, Sara Malvido, María Xosé López, María Graña, de Cangas,… moita xente. Nuns meses poderá escoitarse a gravación.
