Xenaro García Suárez.

Xenaro García Suárez (Vigo, 1949) fala moi baixo, de modo que me teño que achegar varias veces a el para non perder a metade das palabras. Un día confesoume que utilizaba ese truco, o de falar baixo, durante as clases, para que as alumnas (usamos o feminino xenérico) se mantivesen atentas. A conversa desenvolveuse ao longo de tres sesións diferentes. E a pesar de que o tema foi en varios casos científico, tratamos de que o ton resultase sempre coloquial.

Estatístico, se se pode dicir así, e editor.

Editor frustrado.

Editaches varios libros non hai moito. Alento chamábase a editorial.

E perdín uns cantos miles de euros. Fieime da persoa que mo propuxo sen darlle demasiadas voltas.

Unhas das razóns de escollerte para esta entrevista é a de que combinas a afección polas ciencias e polas letras.

Tamén son esquizo na matemática. Por unha banda a estatística e pola outra os fundamentos: o teorema de Gödel, os Principia de Russell, os Fundamentos de Aritmética de Frege…

A estatística é aplicación.

Si, aínda que hai estatística todo o abstracta que queiras, os franceses son terríbeis. Fun subdirector do Instituto Galego de Estatística (IGE) durante dous anos do goberno de Laxe e os dous primeiros de Fraga. Marchei eu, non me cesou Orza, que era o Conselleiro do que dependía. Foi a primeira vez que se lle preguntou a toda a poboación sobre o coñecemento e uso do galego (censo do 91). Eu era o responsábel de gravar os cuestionarios. Eran 90 toneladas de papel. Houbo un concurso e as mellores condicións ofreceunas unha multinacional francesa con base en Madrid. Estivemos un ano enteiro indo e vindo de alá para controlar a gravación.

Un día contáchesme unha anécdota daquel traballo.

Resultou que revisando a gravación de Punxín, apareceu que alí ninguén falaba galego. Houbo que imputar os datos por medio doutras variábeis. A famosa “cociña”.

E Fraga? Intentou cociñar algo?

O Goberno non se metía para nada na elaboración dos datos. Outra cousa é o nesgo que puidese haber nas declaracións políticas. Estando Fraga, dirixín tamén o primeiro traballo que se fixo sobre a pobreza en Galiza. Cando llo presentaron, el só dixo: “Está moi ben, pero había que poñerlle outro título”. O título era Obtención de indicadores municipais de pobreza a partir do Censo de Poboación e Vivendas de 1991.

Que tal aquel traballo?

As zonas quedaban moi identificadas. Por exemplo, en Lugo, as menos pobres eran as urbanas e a Mariña. En Ourense, Valdeorras pola lousa; despois as Rías, exceptuando a Costa da Morte.

Estaba chegando a informática.

Informatizouse todo. Cando cheguei estaba a medias. Cando o deixei acababamos de conseguir unha subvención para poñer os datos do IGE en vídeo texto. Ao ano seguinte chegou a internet e iso xa non tiña sentido. Nun ano todo cambiou.

Acabaches de catedrático nun instituto de Coia, pero tamén estiveches na Universidade.

Da Universidade botáronme dúas veces. No 75 estaba no Colexio Universitario de Vigo, daba as clases en galego. Aínda non morrera Franco. O Colexio estaba adscrito á universidade, pero quen mandaba era un padroado da Caixa, o célebre Gaioso e García Picher, o alcalde. Botáronnos a todos os progres. Varios dos que nos anos seguintes se situaron na primeira liña da democracia, naquel momento miraron para outro lado. Iso foi unha constante das ditaduras, pasou tamén en Italia e en Alemaña. A segunda expulsión foi máis anecdótica. No 2004-2005 estaba de asociado no Departamento de Estatística da Universidade de Vigo. Din clase bastantes anos. Na estatística tamén hai bandos e tocoume ir fóra. Tamén estiven de asociado en Santiago, nos noventa.

Volvamos ás letras, publicaches varias novelas.

Publiquei unha. E teño varias sen editar e tamén relatos. É unha terapia. Pretendía facer unha triloxía: sobre as frustracións da miña xeración, outra sobre a das nosas fillas e a última sobre a xeración dos nosos pais. Eran exercicios de estilo, nunca me considerei novelista.

Xenaro García Suárez.

Les moito ensaio, pero tamén literatura.

Houbo unha época na que lin a Burgess. Os dilemas morais que presenta en A laranxa mecánica ou en Poderes Terreais, un libro moi gordo no que integra moitos mitos modernos, seguen vixentes. E, ao lado, tiven a Musil, a Stendhal máis que a Flaubert, a Dostoievski máis que a Tolstoi, aínda que seica debería ser ao revés, polo menos iso di Nabokov.

E máis contemporáneos…

A Handke.

Editaches a Handke.

Si, pero o seu libro máis conxuntural, sobre a descomposición de Iugoslavia. A min os que me gustaban eran os anteriores: O medo do porteiro ao penalti, esa época. Tamén me gustan Barnes, Amis, mesmo o seu libro sobre Stalin, que veu provocado pola pantasma do pai que fora moi stalinista. E está McEwan que, nas súas novelas, tanto é capaz de meterse con moita naturalidade na cabeza dunha rapaza matemática como na dun neurociruxán. McEwan é rigoroso, sen pedantería. Sabe introducir moi ben a ciencia na novela. Expiación, porén, a novela máis famosa del, foi a que menos me gustou. No século XIX estaría moi ben.

E en galego?

Ferrín. Hai unha escena de Antón e os inocentes que me trae recordos persoais. De Bretaña esmeraldina falouse moito, pero… O Otero de Arredor de si cansoume. Falaba moito del con Ramiro Fonte, pero cando volvín a intentar lelo non fun capaz. Gústame o Casares de Deus sentado nun sillón azul.

Ferrín é unha das túas referencias.

Ferrín tivo un papel importante na miña vida de lector. Na política hai encontros e reencontros. Eu até os catorce anos non lía nada, prefería os guateques e escapar por aí. Un verán en Monforte, na casa do meu tío Paco, deume por ler a Zweig. Empecei por María Antonieta, seguín con Fouché e pasei o mes lendo. Encantáronme. E cheguei ao Preu, Ferrín era un profesor excepcional de literatura. O libro de texto era de Torrente. Ademais tiñamos que ler 18 libros, desde Tirano Banderas até Castilla de Azorín, pasando por Escolma da Poesía Galega de Galaxia.

Como che sentou?

Pois en vez de collerlle manía á lectura, como se di agora, fíxenme lector e até hoxe. Foi a miña conversión.

Despois estiveches no 68 compostelán (do que se cumpren 50 anos).

Metinme cos tiernistas (o Partido Socialista do Interior de Tierno Galván) que eran os que máis abundaban entre os delegados de Ciencias. Liamos de todo e conspirabamos. Era loita política e cultural, estaban os cine-clubs… e un libro de Lucien Sebag, Marxismo e estruturalismo. Sebag era matemático e lingüista, intentaba montar movementos á esquerda do PC. Visto o desfase entre o que a teoría podía dar de si e o pouco que se podía facer na realidade, largouse á selva do Amazonas e, finalmente, suicidouse. Desde aquela entendín que había teoría de máis e pouca práctica efectiva que levar a cabo. Até aquel momento, cando me viñan falando das esencias do país e da lingua, eu ligábao ás sancristías e a teorías reaccionarias. Pero despois diso pensei que, para achegarse á realidade, o nacionalismo de esquerdas era o máis rupturista co Estado e a mellor maneira de concretar as teorías.

O 68 foi importante para ti?

Foi. Agora fálase do 68 como revival, como algo case folclórico, pero para algúns de nós tivo un significado, pasámolo máis ou menos mal, perseguiunos a policía, algún estivo na cadea. Agora dise que houbo moitos que máis tarde tomaron posturas acomodaticias, pero para min foi unha maneira de aprender a ser crítico coa sociedade e de analizar en profundidade a economía, a cultura, sen acollerme a ningún dogma. Daquelas había que ser crítico co revisionismo do PC, ademais de estar contra o fascismo. Pois agora hai que ser crítico coas posturas de catecismo. As solucións aos problemas non son únicas e non hai un método ideal para transformar a sociedade, se é que a sociedade é transformábel. Hai que facer, non a escolla óptima, senón a menos mala.

As solucións aos problemas non son únicas e non hai un método ideal para transformar a sociedade, se é que a sociedade é transformábel. Hai que facer, non a escolla óptima, senón a menos mala.

Volvendo ás letras. Dá a impresión de que hai un tipo de literatura que che gusta máis.

A que entra a fondo na conciencia humana, que non só conta historias. Bernhard, o Thomas Mann de Os Buddenbrook, retratando o fin dunha época, como tamén se fai en O gatopardo. Na vida encontreime tamén con moitos Fouché e con moitos Don Celidonio, como o de O porco de pé. Sei tamén, claro, que existen persoas que poden ser como o Bocas de Blanco Amor, pero nunca me relacionei moito con eles.

Un tamén cambia de gustos.

Hoxe sabemos, pola neurociencia, que os recordos non se recuperan senón que se reconstrúen a cada momento. Hai anos pode que opinase doutra maneira. Hoxe, fronte á imaxinación sen límites de Cunqueiro prefiro os contos do meu tío Marcial (Suárez), que teñen un fondo moral. Non me gustan nada a pedantería e a utilización, fóra de contexto, da linguaxe científica, nin no caso da literatura nin no caso dos posmodernos en xeral.

Falas dunha literatura moi consciente. Gústache A montaña máxica, un texto con moita teoría.

Eu creo que o consciente e o inconsciente tampouco se poden separar tanto. Borges que é? Penso que oculta as súas claves. Raymond Roussel fai xogos estruturais que despois non se notan. Tamén desfrutei lendo a Lezama Lima. Agora até me atrevo a dicir que a Cen anos de soidade lle sobra moito.

Vés dunha familia progresista, culta e próxima ao galeguismo. Están os teus tíos: Marcial, o fotógrafo Xosé Suárez…

Eu crieime en Vigo. O meu avó paterno era médico, con moitas inquietudes sociais e culturais, pero morreu cando o meu pai tiña dous anos e despois aquilo converteuse nunha familia burguesa vida a menos. Ti refíreste á liña materna. Con Marcial pasei algúns veráns en Allariz e máis tarde facíalle visitas en Madrid. Na súa casa coñecín a Torrente, a Carlos Gurméndez, que me dicía que eu era hegeliano coma el, e a Elena Soriano. Había moita tertulia e unha eterna discusión sobre nacionalismo e internacionalismo. Marcial era moi prosoviético. O meu avó materno era moi amigo de Risco. Cando non colliamos na casa de Allariz íamos durmir á da súa muller, que hoxe é a sede da Fundación. Había moitas imaxes de santos e nas portas dos dormitorios estampiñas con exorcismos contra o diaño: Aparta de min Satanás as pompas e as vanidades… Pero todo isto que me vén por parte materna son flashes. Lembro cando Pepe volveu do exilio e viña comer a casa. A el débolle a afección a Bach e tamén algunha boa rifa, como cando me pillou escoitando unha versión pop, con guitarra eléctrica, de Blue Moon. A continuidade viña polo meu pai, na casa onde viviamos en Vigo. O meu pai lía moito.

En política, dixeches que non crías nas receitas máxicas.

Hai parcelas que se poden cinguir a un modelo pero outras non. Hai quen se transforma ao entrar nun grupo e despois busca na internet as páxinas que coinciden co que pensa. Incluso xustifica actitudes dos seus, aínda que sexan desprezábeis, ignorando a tradición do pensamento crítico. Pero as contradicións están aí. A festa do chibo de Vargas Llosa é unha boa novela desde calquera punto de vista.

A neurociencia avanzou moito nos últimos anos, conectada coas teorías evolutivas. Sei que é un tema que che gusta. Que sabemos hoxe que non soubésemos hai vinte anos?

Por exemplo, a porcentaxe de neandertal que levamos no noso ADN. Houbo trato carnal entre sapiens e neandertais. Hai pouco parecía imposíbel. A reconstrución cara o pasado ten unha potencialidade tremenda. Falemos, poño por caso, do antepasado perdido. Resulta que todos somos parentes. Dentro dunha pateira de subsaharianos, hai máis variedade xenética entre calquera deles que cun de nós. Ese achegamento aos datos concretos afecta á condición humana máis alá do conxuntural. As migracións actuais son unha anécdota dentro dos miles de migracións que se deron na historia e das que somos produto.

Xenaro García Suárez.

Volvendo ao cerebro. Agora estamos vendo que temos tendencias herdadas inconfesábeis.

Como criaturas evolutivas levamos unha loita constante entre a parte emocional e a deliberativa do cerebro. Está comprobado que, se ves un negro, en determinadas condicións, a amígdala (emocional) di que alto, coidado, o mesmo que lle pasa a un negro se ve a un branco, e non digamos se ese branco está escoitando heavy metal (hai estudos sobre isto). Pero iso non xustifica o racismo. As reaccións viscerais non xustifican nin o racismo nin o machismo. O que hai que facer é filtralas pola razón e reprimilas tanto como sexa necesario, aínda que teñan xustificación no legado evolutivo. Se un macho humano dirixe a mirada aos peitos da muller é por un reflexo adquirido durante millóns de anos e non pode desprenderse del nun momento. O que debe é racionalizalo e reprimilo, se é o caso. O Freud de O malestar na cultura tiña razón ao dicir que a cultura non era outra cousa que a represión do instinto para poder vivir en sociedade.

Se somos algo, somos memoria. Podes ter internet pero, se non sabes con que comparar, tampouco sabes que buscar.

E rematando xa. Algunha vez temos discutido sobre a perda de importancia da memoria nos programas de ensino máis modernos.

Se somos algo, somos memoria. Ti non ves un obxecto en estado puro, senón que operas por comparación e ves segundo esa memoria que está no cerebro. Podes ter internet pero, se non sabes con que comparar, tampouco sabes que buscar. Non sempre se pode ensinar baseándose no lúdico e no construtivo. En matemáticas, a aprendizaxe das destrezas mínimas é claramente aburrida (polinomios, a resolución das ecuacións, a táboa de derivadas). Na lingua, hai que aprender a conxugar os verbos. Incluso a lista dos Austrias e dos Borbóns é útil para ter a referencia de cada período histórico. E falando dos Austrias, venme á memoria o meu compañeiro de bacharelato, Gonzalo Álvarez Jurado, xenetista da Universidade de Santiago, un exemplo de que en Galiza hai unha excelencia da que pouco se fala. O seu traballo sobre o colapso dos Augsburgo, propiciado pola enorme endogamia familiar, é moi citado na bibliografía especializada (por exemplo en Behave de Robert Sapolsky, a biblia da neurobioloxía do comportamento humano). Iso si que son sólidos argumentos contra a Monarquía.