Caruncho no centeo.

Sabela Iglesias e Adriana Villanueva traballan desde hai meses nun documental sobre o dentón, ou corvo do centeo. Presentárono hai uns dias no Museo do Pobo Galego. Eu quixen lembrarme daqueles tempos.

Aquela tardiña andaba á bartola. Entraba e saía da casa sen ter paradura. Xa subira dúas veces a cerdeira garrafal. Xa puxera a radio que non deixaba descansar os maiores. Xa deambulara polo lugar adiante na procura de botar unha brinqueta… Sen atopar a ninguén.

Xa rematara a renda das patacas e do millo, aínda non comezara a sega da herba e, menos aínda, a seitura, pechara a escola, as vacas non podían saír da corte até a posta do sol para que non abeiraran e estaba pinchada a pelota. E eu, sen a pelota, non sabía que facer…

Así que a miña avoa Alícia, que andaba escarmonada, chamoume. Acudín, aínda que sabía que non sería para nada bo a aquelas horas. Meteume unha lata das de sardiñas na man (lémbrome que poñía Aldán-Vigo-España, pero non da marca) e díxome:

– Vouche eu dar que facer. Colle esta lata. Vaste para alá, para o Agro do Lameiro, méteste polo pan adiante, sen asoballalo, colle todo o corvo que poidas e, se enches a lata, cando volvas douche cinco pesos para que merques outra pelota.

Imaxe do trailer promocional de “O dentón”

Non era eu mal mandado, pero si un pouco renarte para facer as cousas ao xeito. Tiña as miñas maneiras e as miñas ideas e, acotío, esquecíame que debía rematar o que comezara con tanta paixón.

Pero aquel día, non volvín até que tiven a lata ben chea. Todo sexa pola pelota!, pensaba eu, mentres ollaba a negritude nas espigas e ía collendo un a un aqueles corvos, que eran como grans de centeo, pero en grande, por catro ou por cinco.

Cheguei todo contento, coa lata chea, que a miña avoa baleirou nunha saqueta de tea branca. Logo foi ao seu cuarto e veume cos cinco pesos. Deumos, pero reclamoumos ao momento. “É mellor que chos garde eu, até que vaias a Chantada”, díxome.

Engurrumitei o fociño, pero como me chamaba o Milucho desde o patín, saín liscando.

– Ven aquí, a onde vas, diaño do demo, –berrou a Alicia como asustada. – Lava as mans ben lavadas antes de nada. E non che se ocorrería metelas na boca ou, aínda menos, machicar un corvo deses… Ti, con tal de experimentar… Arrenegado de rapaz.

Calei. Só pensaba en xogar.

Sabía que as mulleres máis pobres do lugar, a Elena, a Veneranda, a Tereixa…, si que andaban ao corvo do centeo no seu tempo.

Sabía que as mulleres máis pobres do lugar, a Elena, a Veneranda, a Tereixa…, si que andaban ao corvo do centeo no seu tempo. Ían ás súas pequenas leiras e tamén as dos demais, sen que ninguén lles dixese nada.  Tamén andaban aás espigas rematada a sega, e aínda eran quen de apañar uns cantos mollos. Na miña casa nunca o fixeran. Só aquel día lle deu a miña avoa por mandarme ao Agro do Lameiro. Debeu de ser para sacarme da casa e non enredase máis.

Aquela mesma noite, pedinlle os cinco pesos de novo á miña avoa e deillos a meu pai, fiábame máis dil, para que me trouxese unha pelota cando fose á vila.

Cando soubo de onde viñeran díxome que non fixera tan bo negocio como pensaba, que o Ernesto, o xamoneiro, pagaba o quilo a mil pesetas. O Ernesto era de Dacón e eu ben o coñecía. Quedaba na casa de Fidalgo, a do meu avó, e, cando viña mercar os xamóns, sempre me daba un peso. Como para esquecelo!

A miña avoa argüíu que para xuntar un quilo facían falta moitas latas. Cavilei cantas latas farían falta para mercar un balón de coiro…. Pero nunca máis volvín ao corvo.

Aquel ano, non sei as causas, houbera moito corvo. Moito. Sobre todo no centeo sementado en lugares pesados. Na nabeira da Lavandeira, onde deixaran a ferraia para pan, por non dala comido as vacas ao espigar, era un milagre. Os de Matías querían facer a malla a man. Pero o Manolo, que era o que andaba coa aventoadora do Castiñeira na época das mallas, púxose a cavilar e atopou unha solución: facer un novo peite para a máquina cuns buratos moito máis grandes. Así, caía o centeo xa escudriñado. Logo mudábase o peite e volvíase aventoar, para separar os grans do corvo. Levaba moito máis tempo, pero era o mellor xeito de que o centeo non levase corvo.

Imaxe do trailer promocional de “O Dentón” que produce Illa Bufarda

Até daquelas, se o pan tiña moito corvo, tratábase de deixalo para botar as ferraias, ou para facer fariña para cebar os porcos. Para cocer pan non podían usarse. Dicían que non só saía todo negro, senón que coméndoo podíase perder a cabeza.

Así que, na nosa casa, había unha ucha para o centeo con corvo.

Ao ano seguinte, aínda foi peor. O Luís de Abral sementou pan na Costrada. Cando estaba a florear regouno todo cunha sulfatadora, o mesmo que se facía cos patacas para matar o escaravello. A xente non se poñía de acordo que era o que lle botara. Falaban dunha ZZ.

Aquel centeo inzou todo de corvo. Pero tamén as leiras da redonda. Os veciños, ao espigar, andaban todos amolados. Requiriron ao Luís e este díxolles que, se lle axudaban na malla, que lles mercaba el toda a colleita.

Así foi. Dicíase que o Luís fixera moitos cartos vendendo o corvo. Pero os veciños non estaban por esas: para eles coas cousas de comer non se xogaba e, se de comer se trataba, o pan era a cousa máis seria. Así que o Luís, que tamén foi o primeiro en plantar eucaliptos, até que llos fixeron arrancar os veciños de Riopedroso, non volveu pór en marcha aquel experimento.

Nas escaleiras da nosa casa e nos mazadoiros da redonda xuntábanse naquelas noites ben veciños a tomar a fresca e falábase moito do corvo. E eu poñía a orella. Dicían que a Maruxa do Cura sempre o usara… E baixaban a voz. Eu preguntaba e ninguén contestaba.

Ao día seguinte inquiría ao Pancho:

– E logo que fai a Maruxa do Cura co corvo?

– Ti non entendes diso. Cala.

A película “Os fillos do sol” (TVG/TV3) recrea o nacemento de Zeltia cmo industria farmacéutica na que a producion do caruncho do centeo foi fundamental.

Pero eu non calaba. E volta que dálle que tal que sei eu. O Pancho, que estivera na guerra, tiña aquel de contarme as cousas que os outros maiores non querían contarme, dicía el que para abrirme os ollos. Tamén íamos cagar xuntos á xesteira cando se poñía o sol, así que había confianza.

– A Maruxa do Cura provócalle abortos as mulleres. E usa o corvo para que non sangren.

– Abortos como as vacas? Pero iso é malo…

– Outro día cóntocho. Agora non vaias dicir nada. Senón acabouse a nosa amizade para sempre. Entendido?

– Cando mo contas todo, Pancho?

– A calar se ha dicho, rapaz.!

Pouco a pouco o corvo, sen saber ben as causas, foi desaparecendo dos agros. As mulleres que andaban a el, tamén se esqueceron, á forza.

O Ernesto e demais xamoneiros de Dacón, nas feiras de Chantada mercaba fabas e garavanzos, ademais de xamóns, touciño e máis unto, e vendían semente de herba (dos xamoneiros ou raigrás) e tamén semente de toxo arnal.

A película “Os fillos do sol” (TVG/TV3) recrea o nacemento de Zeltia como industria farmacéutica na que a producion do caruncho do centeo foi fundamental.

Unha grande industria

Pasados os anos, cando publicamos en A Nosa Terra, unha reportaxe sobre os comenzos da Farmacéutica Zeltia, ligada ao galeguismo, souben máis cousas.

Como no 1936 o médico Ramón Obella Vidal e o farmacéutico Francisco Rubira fundaron en Vigo o Instituto Bioquímico Miguel Servet, no que traballaron eminencias como o químico Fernando Calvet. 

Poucos días antes de estalar a guerra lanzan o Pan Ergot, producido a partir do caruncho, como remedio contra as xaquecas e o glaucoma. A Guerra Civil corta este proceso, pero en 1939 xorde a empresa Zeltia a partir do que fora o Instituto Miquel Servet. Zeltia, da que eu só coñecía a famosa ZZ, e o Zotal, para desinfectar os coellos, desenvolverá novos fármacos, aproveitando a riqueza da flora medicinal galega e chega a realizar plantacións de centeo para producir cornecho de forma industrial.

O auxe dese comercio de corvo, cornecho, dentón e de moitas máis maneiras se chama, seica hai que datalo ao comezo dos anos sesenta. Precisamente cando a miña avoa me deu a lata.

Así mo contaron e lembreime do Luís de Abral e, sobre todo, do Ramón de Matías, que cando facíamos “viño de uvas”, machacándoas e deixándoas ferver logo nas botellas que agochábamos na palleira da herba, dicía que lle había que botar un belisco de corvo, para que así “nos emborrachase”.

O caruncho galego, caviar azteca

Outro día, vendo un programa de cociña atopeime con outro fungo, neste caso do millo, ao que denominaban “trufa do millo” ou “caviar azteca”.

Nunca pensei que se puidera comer e, sobre todo, que fose tan exquisito e tan caro. Os nomes xa o din todo.

Eu, o caruncho do millo só o usei para embadurnar a cara, ou para as brinquetas cos outros rapaces e rapazas.

Procurei nas redes e atopei que “é considerado unha exquisitez”, foi “inxerido milenariamente e as súas propiedades nutricionais son sorprendentes”.

Ese caruncho, infeccioso, seica se chama hitlacoche.

En México xa era de uso cotián desde tempos prehispánicos, pero agora tamén ten moita aceptación en Francia, EEUU e Alemaña, que é onde lle dan o nome de “trufa mexicana” ou “caviar azteca”.

O hitlacoche, un fungo parasito, nace na espiga do millo. A parte máis abundante coñécese como as agallas, penetrando nos propios grans. O demais esparrámase pola folla da mazaroca e, mesmo pola cana ou polo pendón. A infección nace a partires dos grans de elote.

Nos últimos anos atopáronlle moitos beneficios, sendo recoñecido como alimento nutracético, concepto que se refire aos alimentos con propiedades nutricionais pero tamén farmacéuticas.

Ten un alto contido en aminoácidos esenciais, principalmente lisina, ácidos graxos esenciais, azucres de fácil dixestión, substancias con propiedades antitumorais, inmunoestimulantes, antioxidantes ademais de ser baixo en graxas.

Tamén contén unha alta fíbra dietaria soluble, segundo o investigador Fidel Guevara Lara (reparade no nome) do departamento de química do Centro de Ciencias Básicas da Unversidade Antónoma de Aguascalientes (UAA), que leva máis de 20 anos estudando o hitlacoche.

Os seus cinco beneficios máis importantes

-A longo prazo o teocintle axuda a mitigar a diabetes e diminuír os niveis de colesterol.

Mantén os niveis de glucosa no sangre.

– Pola sua fibra é un bo laxante e axuda a mellorar a labor dixestiva.

Polo seu contido de lisina axuda á absorción axeitada de calcio, fortalece o sistema inmunolóxico e axuda a formación de coláxeno.

–Tamén e un antioxidante polo que atrasa os efectos da vellez.

E, segundo o cociñeiro, que eu vin, é aínda máis saboroso que as trufas brancas.

Xa que logo, inzando como inzaba no millo galego (non así no híbrido) non poderíamos procurarlle unha explotación e un mercado ao noso caruncho?

DEIXAR UNHA RESPOSTA

Please enter your comment!
Please enter your name here