A Nosa Terra

Etiqueta: Memoria Historica

  • Adeus a Carlos Parrado, historiador da guerrilla antifranquista

    Adeus a Carlos Parrado, historiador da guerrilla antifranquista

    O seu libro “O Curuxás: o guerrilleiro que non cazou Franco”, foi un éxito de vendas en 2009. Carlos Parrado ven de deixarnos, logo dunha traxectoria de compromiso político e investigación, na que a preocupación sobre a resistencia civil á Ditadura non só documentou senón quen tamén puxo en práctica. Esta é a conversa que mantíñamos con el en 2009 cando saiu o libro en Edicións A Nosa Terra.

    Trinta anos pasaron desde que Carlos Parrado (Melide, 1947-2021) se puxo á tarea de facer a biografía do mítico guerrilleiro Ramón Rodríguez Varela Curuxás. Agora ese esforzo culminou no libro O Curuxás: o guerrilleiro que non cazou Franco (Edicións A Nosa Terra). Nunha conversa chea de detalles e anécdotas na súa casa Melide, este antigo empregado do Banco Pastor debu-lla a súa investigación sobre o mítico guerrilleiro libertario, morto en 1967. 

    «Curuxás era unha lenda pero eu cheguei a el pola casualidade. Cando morreu, o 14 de maio de 1967, eu tiña 17 anos e cando souben a noticia collín un coche cuns amigos e fomos a Vilamor á casa onde estaba o corpo. No lugar había unha chea de gardas civís e de xente curiosa. Alí estaba sobre un carro aquel home tan corpulento. Tal como reproduce a portada do libro así o vin eu por única vez. Pasou o tempo e no 1978, despois dun día de caza, estabamos na taberna e comentouse a morte do cura do Meira, un cos casos máis soados nos que estivo implicado. O señor Eduardo lembrou que tiña un recorte de El Correo Español de cando vivía en Bilbao, que tratou a morte a toda a páxina, cousa que non pasou coa prensa de aquí que case o silenciou. Aquel día un amigo meu, Raído, retoume a escribirlle a biografía, cousa que empezamos os dous aínda que el tivo que deixalo ao marchar a emigración. Non sabiamos nada pero xa daquela comezamos a recoller testemuñas». 

    Parrado xa era consciente na súa adolescencia de como se misturaba a lenda coa realidade do guerrilleiro que protagonizara a súa ultima acción en 1954, «é curioso que ningunha das persoas que nos falou mentía, pero as historias reais e a lenda misturábanse sempre. Que se xogaba a partida coa garda civil disfrazado de cura, que se fora ao velorio de seu irmán de muller. Ás veces eran situacións que nos facían dubidar de todo o que nos dicían, pero co tempo crucei moitos datos e souben a base de verdade que latexaba. Botei tempo en dar coas persoas clave da narración e unha delas foi Manuel Fernández Valle Portafondón, que vivía en Bos Aires e fora compañeiro seu de neno na aldea e despois na mina e na resistencia». 

    O HOME DE TODAS PARTES. O primeiro relatorio de Parrado ocupábase da represión nas terras de Melide e a Ulloa, «eran máis de seiscentas páxinas e menos mal que Enrique Acuña me orientou para unha edición concentrada na aventura guerrilleira». Daquela o libro ocúpase de como se conforma a guerrilla antifranquista logo de ter que fuxir da represión golpista en 1936. Curuxás traballaba nas minas de San Finx, en Lousame, e estivo entre os mineiros que foron á Coruña para salvar á República. Os dezaseis anos posteriores, de traballadores e labregos unidos esforzadamente na resistencia antifranquista, ocupan as páxinas dun relato que leríamos como unha novela de non ser a realidade dunha época dolorosa. 

    Parrado, que agora se recoñece un apaixonado pola investigación, soubo en todo este tempo que o propio Curuxás o mirou a el de rapaz desde a casa de Primitivo Fernández Valle na que pasaba días refuxiado e que estaba na rúa Principal, en fronte da tenda-libraría familiar dos Parrado, «Primitivo díxome que el mesmo lle mercaba os xornais na nosa casa. Despois de morto, moitos crían telo visto aquí ou acolá. Non quero caír na mesma suxestión, pero teño para min que vin ao Curuxás saíndo da casa de Primitivo. Cando tiña quince ou dezaseis anos caeume algo na rúa e chamoume a atención ver a un home corpulento. A cara non a lembro pero si que levaba un saco ao ombro. Curuxás sempre que andaba de día no monte facía como que perdera unha besta por se alguén se lle cruzaba e vestíase para a simulación». 

    Porque a historia dos homes que formaron a guerrilla non é de alguén entobado nos montes máis dunha década. O apoio popular era decisivo, e de feito Curuxás axudaba nos traballos, e pasaba tempadas de até quince días en diferentes casas. Despois de rematada a violencia directa en 1954, da que Parrado dá conta miúda no libro, os quince anos finais de vida pasounos na bisbarra. E a xente arriscaba a vida. Nunca o entregou ninguén. Primitivo dicía que claro que pasaba medo, que tiña o cor zón nun puño, pero como ían deixalo andar como un lobo. Esa foi toda a explicación. E podía extenderse a moita xente. Hartmurt Heine [primeiro historiador da guerrilla galega] non entendía moi ben como se poñían en perigo por estar con el en grupo, nun xantar por exemplo. Pero é que Curuxás era unha figura e en certo sentido era un orgullo compartir riscos con el». 

    A falta de fotografías do Curuxás supuxo un problema para a Garda Civil e unha vantaxe para o guerrilleiro, que «era moi coidadoso coas normas de seguridade. Pero podía pasar cantando diante do cuartel da Garda Civil de Palas de Rei de madrugada, porque sabía que non o coñecían. De feito dise que ao cura de Meira teríano matado porque debuxaba ben e fixera un retrato do Curuxás para a policíaC. En todo caso Rodríguez Varela procuraba saír das casas de Melide que o agachaban nas horas de saída do cine para mesturarse coa xente e pasar desapercibido. Despois xa se metía polos prados e ía cara o monte». 

    O GUERRILLEIRO LIBERTARIO. «Curuxás era home da CNT, afiliárase na mina. A Enriqueta Otero nunha conferencia, pregunteille se o coñecera e díxome «Si, era libertario». O guerrilleiro da III Agrupacion, Plácido Rivera Cociña, con quen tiven longas conversas en Galdo, dicíame non te quero desanimar, pero non era do partido, e Domingo Villar Torres recoñecíao bon guerrilleiro pero engadía loitaba como independente porque era da CNT».
    Este aspecto ten un interese especial para quen se aproxime ao libro, porque fala das relacións da resistencia máis alá das diferencias ideolóxicas. Parrado explica como o erro máis grande que cometeu como investigador foi »falar cunha xente moi politizada pensando que eu, que era dos do maio do 68, sabía máis que ninguén, cando realmente ignoraba todo». Heine foi quen o encamiñou polo vieiro documental, «díxome que facía moi ben en falar con todo o mundo porque me aportaba o clima e tamén a narración cercana, as anécdotas,… pero tiña que ir mirar as causas xudiciais e os atestados policiais, sobre as que eu era moi prexuicioso pensando que estaban feitas polo inimigo. Heine insistiume, ‘faino aínda que só sexa polas datas e os nomes’, e é certo que están cheas de información». 

    En Melide, Carlos Parrado descubriu no transcurso das súas pesquisas ‘’que meu pai, que fora fundador do Partido Galeguista, estivera represaliado pola lei de responsabili- dades políticas, cousa que non nos dixo aos fillos. Canto máis escoito falar doume conta de que os anos da República foron moi intensos para a xente e xerouse moita ilusión de que as cousas cambiaran. Nun informe da Garda Civil de Palas de Rei ao xuíz militar que lle pedira testigos adictos al régimen, contéstanlle ‘vanlle cinco nomes que se poden considerar algo adictos ao Movimiento’, porque o resto eran todos republicanos. Ese era o tempo que lle tocou vivir de mozo a Curuxás e desa conciencia saíu a súa protección». 

  • Máis hemeroteca, máis memoria, máis A Nosa Terra

    Máis hemeroteca, máis memoria, máis A Nosa Terra

    Desde hai tres anos estamos incorporando novos contidos á edición dixital de A Nosa Terra. Acadado o obxectivo primeiro, que era poñer a disposición pública toda a colección contemporánea do semanario, nas próximas semanas e meses iremos dixitalizando a colección de edicións especiais: A Nosa Cultura, A Nosa Historia e Cadernos de Pensamento e Cultura.

    Comezamos por unha publicación que marcou un antes e un despois na fixación do concepto de memoria democrática. O especial “O 36 na Galiza” tivo un éxito do que nós fomos os primeiros sorprendidos. Dúas edicións esgotadas en poucas semanas, con máis de 10.000 exemplares vendidos, foron un fito incontestábel e probaba a fame cidadá por saber e completar un pasado fragmentado e cheo de experiencias políticas e sociais. Era marzo de 1986, pasaran 50 anos desde o golpe de estado, procurabamos poñer un novo ladrillo nunha tarea sen fin. Nos anos seguintes aprofundamos no percorrido do periodo ditatorial en dúas novas publicacións: A Nosa Historia 2 Os anos despois (1936-1953) e A Nosa Historia 5 Galiza: 1953-1975. Velaquí os froitos daquela andaina.

    En anos  sucesivos completous e a colección A Nosa Historia con novos títulos.

    A Nosa Historia 3-4. Decenario. (Elaborado para conmemorar o 10 aniversario da saída). Decenario Parte 1 —- Decenario. Parte 2

    A Nosa Historia 6. O nacimento dunha nación

    A Nosa Historia 7. Os mártires do 36

  • Ricardo Carvalho Calero, lingua e nacionalismo

    Ricardo Carvalho Calero, lingua e nacionalismo

    Ricardo Carvalho Calero foi sinatura habitual nas edicións especiais de A Nosa Terra (Rosalía de Castro, Luís Seoane, Eduardo Pondal e Curros Enríquez), e tamén en diversas ocasións no semanario, onde foi entrevistado no número 0 e en 1987, cando se cumprían os dez anos da nova etapa. Nese período dunha década foi aquilatando a súa posición sobre o futuro da lingua e repasou diversos episodios da súa biografía.

    Carvalho Calero: a voz e a palabra

    ANTÓNIO MASCATO

    Parece que na súa mocidade o Seminario de Estudos Galegos sería clave no proceso de aceleración da ideoloxía nacionalista.  Vostede súmase enseguida ao Seminario, cal era a importancia real nesta perspectiva do seminario? 

    A ACADEMIA ERA UNHA INSTITUCIÓN FOSILIZADA

    Extraordinaria. Foi extraordinaria.  A institución veu remozar a loita por unha auténtica cultura galega que non estaba aínda representada por outros organismos como a propia Academia, da que se tiña a idea de ser unha institución fosilizada. Nós mirábamos á Academia como unha entidade na que se celebraban certas liturxias de tipo cultural ou patriótico que non tiñan a eficacia necesaria. Queriamos para o Seminario que fose iso, un seminario no que se investiga, formando xente, sementando. 

    Que o motivou á militancia no galeguismo. Era aquel un tempo de euforia colectiva entre os sectores máis preparados? 

    Evidentemente, quen tivese desexo de superación no campo científico ou no da creación literaria atopábase inmerso no campo do galeguismo que xa tiña prestixio. Aínda que os avances prácticos do uso social da lingua eran máis modestos que hoxe mesmo. O Seminario por exemplo era moi respectado; un alumno destacado tiña o seu lugar propio de traballo e de convivencia no Seminario. De maneira que como eu xa tiña lido e criado en galego tiña o meu lugar natural. 

    A HOMOSEXUALIDADE DE BLANCO AMOR 

    Hai unha pregunta que non é persoal. Non vai dirixida exclusivamente a vostede, máis ben á súa xeración, aos seus compañeiros de militancia. Fai referencia á marxinación que sufriu Eduardo Blanco Amor pola súa recoñecida homosexualidade entre os que serían seus aliados naturais… 

    A que anos se está a referir? 

    Aos anteriores e posteriores á guerra. 

    Blanco Amor nunha foto dos anos 30.

    Ben, nos anteriores el residía en Buenos Aires, eu non o coñecía, nin eu pola miña xuventude tiña capacidade de criar opinión. Nin sequera era eu sabedor de tal condición. Só sabía que Eduardo era un escritor galego, con aínda moi pouca obra. Cando publicou Poema en catro tempos fíxenlle unha reseña en Nós deste libro ao que cualifiquei como o mellor libro de poesía deste tempo. Non foi tratado por min dunha maneira severa, cando se manifestou como prosista, conseguindo unha obra máis importante que a de poeta. Tamén me ocupei dos seus escritos sen me incorporar ao grupo de persoas que falagaron a Blanco Amor, provocados pola vaidade máis ou menos infantil do propio Eduardo. Se analizamos a calidade da obra de Blanco Amor, a transcendencia para a nosa literatura, teremos que distinguir a fariña do farelo. Non todo é fariña en Blanco Amor. Polo demais el publicou un texto na Arxentina sobre un libro meu que foi o artigo máis favorábel á miña poesía naquel tempo, por tanto non tiña motivos de animadversión contra el. 

    A LIBERDADE DO NOSO PAÍS EN SENTIDO INVERSO Á MODERNIDADE DOS ESTATUTOS 

    Vostede foi con Luís Tobío redactor do primeiro anteproxecto de Estatuto de Autonomía. Gustaba que se refira a el e no posíbel fixera un exercicio de Dereito comparado relacionado co que foi plebiscitado no ano 36 e co actual.

    Lois Tobío.

    O que caracterizou a aquel proxecto, no que se atribúe a Bóveda un protagonismo que non tivo, foi o feito de ter sido redactado xustamente a seguir á proclamación da República, da que agardamos que negaría todo o anterior. Se a monarquía fora mudada pola república, o centralismo sería modificado polo federalismo, iso estaba no programa das forzas que combatiamos ao réxime anterior. A República, pois, tería que ser federal pero se foi un novo caso de incumprimento de promesas electorais, feitas sen vontade de cumprir cando chegue o momento. Neste contexto,  Tobío e máis eu proclamamos nese Estatuto a República Federal e declaramos no primeiro artigo que Galiza era un estado ceibe ou libre, non recordo o término exacto,  dentro da República Federal española. No Estatuto aprobado eu apenas participei, estaba traballando en Ferrol e só fun emendante. De todos xeitos hai que escalonar as posibilidades de desenvolvemento da liberdade do noso país nestes tres estatutos en sentido inverso á súa modernidade. O de hoxe, coa imposición do sistema provincial que só pode alterarse cunha lei, é moito máis restritivo para o posicionamento nacionalista que o estatuto do 36 que admitía a agregación a unha comunidade autónoma de territorios limítrofes se fose ese o desexo das seus habitantes, cousa que hoxe non é posíbel. Isto é só un exemplo. O Estatuto plebiscitado no ano 36 era á súa vez máis restritivo no relativo ao dereito de autodeterminación ou do nacionalismo en xeral que o que redactamos Tobío e máis eu.

    ERA MÁIS LIBERAL PAZ ANDRADE QUE BÓVEDA 

    Procure facer un retrato memorístico de Castelao e Bóveda… 

    «Feliz aquel que muere sin haber conocido el límite de su grandeza» dixo Azaña como se fixese unha premonición. Ben. Se hoxe puxesen en revisión eses recordos tería que rectificar algunhas consideracións de mocidade, como é lóxico. Mentres non está feita a obra non pode ser xulgada en definitiva. Bóveda e Castelao eran figuras queridísimas na época. Castelao como mestre de todos nós. Bóveda como un de nós. Alexandre movíase nun campo ben diferente do perfil mítico que despois se lle atribuíu, era a eficacia administrativa, organizativa, un home de enorme sinceridade que en rigor podería ser adscrito entre os conservadores. Todas aquelas teorías que circularon colocando a Paz Andrade entre os conservadores e a Bóveda entre os progresistas non teñen máis fundamento que o influxo dos dramáticos acontecementos posteriores. Era moito máis liberal Valentín que Bóveda, non é esa a palabra, pois liberais eran todos. Lembro un mitin de Otero Pedrayo no que dixo que un galeguista podía ser católico, practicante e agnóstico, o que non podía era non ser liberal. Desde o punto de vista relixioso, Bóveda podería ser considerado como un home de dereitas, morreu no catolicismo cunha enorme dignidade. 

    O certo é que todos estaban ligadísimos aos mozos daquel tempo, quíxenos moito e relacioneime intensamente con eles. Castelao era un orador político de primeira orde, valorabamos todas as súas facetas, non lle disminuiamos a súa capacidade como pintor. como artista. Bóveda revelouse como eficacísimo orador nos últimos anos, antes non estivera virado a esas funcións; perfectamente recordo a Bóveda dicir que estaba disposto a dar mitins en vilas pequenas ou parroquias, o que demostra que antes non era esa unha das súas funcións. Por riba era fornecedor para nós das cousas tanxibles, dos dados económicos e cousas así, xa que outros dirixentes eran de formación humanista ou literaria.

    Calquera que conspira para enaltecer o idioma debe ser ouvido e respectado, e aquí estamos a piques de ser queimados na fogueira.

    Hai unha parte da súa biografía que é parcialmente descoñecida: é aquela que se refire ao seu comportamento en canto se produce a sublevación fascista.

    Ben, eu estaba en Madrid facendo unhas oposicións e alístome no exército, participo na defensa de Madrid e de alí leváronme a Valencia para facerme oficial. Paso logo a formar parte do Exército de Andalucía, desde Madrid pola radio falábase do fin da Guerra que se estaba pactando. Cando quedaron rotas as posibilidades de paz algúns xefes fóronse, un poder insurxente de antigos presos fascistas fixéronse cargo da cidade e comezaron o acosamento, os encarceramentos. Logo duns anos de cárcere, ante a imposibilidade de manter tan elevada poboación penal fomos saíndo algúns e puiden retomar ao meu país, en liberdade condicional.

    Cunqueiro, Del Riego e Carvalho nunha foto anterior a 1936
    Cunqueiro, Del Riego e Carvalho nunha foto anterior a 1936

    Vostede non estaba máis comprometido que outros compañeiros que non tiveron problemas graves co fascismo, o certo foi que algúns como vostede se mantiveron nas súas posicións mentres que outros traicionaron. Houbo moitos comportamentos miserables… 

    Efectivamente houbo diferentes comportamentos. Con todo, non debe facerse análise dos comportamentos sen ter en conta a grave ameaza que pendía sobre nós polas nosas anteriores actividades, culturais, políticas.

    Penso que de ter ficado no lado inmediatamente ocupado a miña sorte tería sido diferente, non creo que puidese ter evitado unha sorte aínda máis adversa. A verdade é que foi desigual a fortuna de cada un. Pereceron persoas que teoricamente estaban menos comprometidas que eu mesmo, outros encontraban a salvación na fronte ao alistarse ao exército de Franco. Houbo efectivamente condutas moi curiosas, moi estrañas. 

    Como o comportamento de Risco ou de Filgueira Valverde… 

    Son comportamentos de comprensión doada. Outra cousa é que nos atrevamos a emitir un xuízo de valor sobre eles.  A conduta de Risco non foi o resultado dun medo insuperábel, non! Risco era un home que estaba sempre fungando, movéndose nervioso, no que tiñan que producirse unhas reaccións psicofísicas moi acusadas ante o perigo, ante as ameazas. Ideoloxicamente era un home que chegou a ser hostil ao desenvolvemento da liberdade no que supón de axitación exterior e orde. Se Risco fose un home máis temperado ou valeroso non lle tería terror á revolución social sobre a adhesión a un ideal galeguista. Só episodicamente foi Risco o xefe teórico do nacionalismo galego. Interesouse polo nacionalismo como noutro momento o fixo pola relixión oriental e cousas así. No fundo sentíase home conservador, inserto nunha tradición relixiosa, pouco compatíbel con movementos xa non digamos revolucionarios no sociaI senón con movementos laicos de liberdade política. 

    O caso de Filgueira paréceme que é análogo, home de educación moi conservadora ao que se lle pode opor a conduta de Bóveda. Non hai que esquecer que con Risco xa se apartaran do Partido Galeguista, cando a decisiva incorporación na Fronte Popular. Espantados do contacto con determinadas forzas e persoas. 

    Ao caso Filgueira pódese opor o comportamento de Bóveda.

    Don Ricardo. como foron as súas relacións con persoas claves na posguerra como Ramón Piñeiro e os demais galeguistas superviventes.

    Puxéronse en contacto comigo cando saín do cárcere, pero pola miña persoal situación non podía ser utilizado inmediatamente como cargo político na construción do galeguismo. Os que desempeñaron un papel fundamental na restauración galeguista foron aqueles que por ter servido no exército de Franco estaban considerados entre os menos desafectos ao réxime. Restabelecín relacións con grandes amigos como Del Riego ou Otero Pedrayo, pedíronme axuda cando era precisa e posíbel en proxectos como La Noche ou Grial; posteriores acontecementos estragaron moitos daqueles vínculos que nos uniron.  

    Valentín Paz Andrade, a quen se ten referido anteriormente, declaraba nunha entrevista que publicou A Nosa Terra hai uns meses, que el tiña cartas de Castelao contra Piñeiro nas que o censura polo que esta a facer co Partido Galeguista no interior. Neste sentido parece existir un pacto de silencio entre as persoas que estiveron implicadas nos acontecementos da posguerra no relativo á liquidación do Partido Galeguista. 

    Esas noticias teñen chegado a min moi sesgadas pola miña liberdade condicionada. A dirección do movemento no interior facía análises moi diferentes das que facía a dirección no exterior. O que se me dixo entón é que Castelao quería que se mantivese a práctica política sobre a base do mantemento da constitucionalidade da República, recoñecendo que a dirección do movemento correspondía ao Consello da Galiza constituído en Buenos Aires; mentres que as persoas que dispuñan de liberdade de acción para organizar no país os esforzos políticos, ou socioculturais  entendían que caducaran esas teorías, sen concederlle á dirección no exterior o papel de caudillismo. A base de todo isto era máis ben se había que pensar na restauración da República derrubada pola insurrección político-militar de 1936 –pensamento de Castelao, se non estou enganado– ou se había que pactar cos monárquico-liberais.  Valentín decidiu estar silencioso até os seus últimos días, eles saberán porque, eu fiquei á marxe. En calquera caso sería bo que saísen á luz os documentos que aporten luz a estes problemas, non convén falsificar a historia, nin emitir xuízos morais sobre as persoas, mais é necesario sabermos como se comportaron as forzas políticas e as personalidades que tiñan incidencia no tempo do que falamos. 

    Contaríanos como Ramón Piñeiro se xuntaba en Lugo con outros vellos galeguistas sen ningún tipo de medidas de seguridade, de como non pode facerse así a loita clandestina, «pero é que Piñeiro tivo a rara habilidade de enganarse case sempre, estaba convencidísimo de que os fascistas alemáns gañaban a Segunda Guerra mundial e que había que prepararse contra tal eventualidade disparatada». Continua a falarnos dos seus tempos á fronte do Colexio Fingoy, en Lugo, no que desenvolveu unha urxente labor de formación pedagóxica nomeadamente na literatura e nas artes dramáticas. para chegar de retornado á súa Universidade. 

    Carvalho Calero no I Congreso da AGAL en 1984. ©Xan Carballa-Fundación A Nosa Terra.

    No fin dos seus cursos universitarios prodúcese o que para moitos sería unha grande sorpresa.  Vostede renuncia a unha boa parte das súas investigacións, abandona a súa «Gramática Elemental» de éxito e debrúzase na defensa do reintegracionismo lingüístico do que chega a ser abandeirado… 

    UN NACIONALISTA NON PODE SER MÁIS QUE REINTEGRACIONISTA 

    Non, non, de maneira ningunha. Eu non renuncio a nada. Toda a tradición galeguista. desde os primeiros tempos baséase nunha información científica procedente do romanismo segundo o cal hai tres sistemas lingüísticos na península: oriental, central e occidental –con matizacións na realización das diferentes normas– e na programación dunha política cultural que se basee nestes principios científicos. Toda a xeración Nós está afincada na realidade dunha unidade galego-portuguesa que non se pode fragmentar. No momento no que a persecución de todo ideal nacional do noso país é moi intensa non é momento de que as distintas interpretacións que dentro do galeguismo podan darse sobre o problema da política lingüística se manifesten, mermando forza á conxunción do ideal do nacionalismo galego. Despregar a bandeira tería sido insensato naqueles momentos, fíxose cando foi oportuno, a teoría na que estamos é antiga entre nós. Un nacionalista non pode ser máis que reintegracionista porque a nación galega desde un punto de vista cultural ten uns límites flexíbeis, os que impón a existencia dunha serie de comunidades ás que foi transplantada a nosa lingua e que deron matices determinados a esa lingua.

    Ricardo Carvalho Calero

    Estase a referir á estranxeiría dos da outra banda do Miño e á estranxeiría dos de Madrid? 

    Claramente. Aceitar que non hai máis Galiza que a provincial imposta desde Madrid e que os que viven na outra beira do rio Miño son máis estranxeiros que os propios madrileños paréceme unha postura non galeguista. Castelao expresa claramente que desexa que o galego conflúa co portugués para termos unha lingua de difusión internacional. Non pode desmembrarse o galego do seu sistema lingüístico, estamos no mesmo caso do valenciano e o catalán. Aquí aconteceu que determinadas persoas pensaren que o idioma representaba a forzas políticas de esquerda e opuxeron un valadar conservador para que os outros non chegaran ao mando, xorde así un neorexionalismo.  A miña postura mantén que o galego é simplemente unha realización dun sistema que é o Galego-portugués, que hoxe ten outras realizacións noutros puntos do mundo. Non se pode afirmar que o andaluz é castellano e o portugués non é galego. Claro, ocorre que mentres o territorio andaluz está dentro do español e hai temor a que unha relación máis estreita entra a Galiza que está no Estado español e a que está no Estado portugués enxendre uns lazos políticos contra os que están pondo trancas De calquera xeito xa Castelao prevía a unidade xeopolítica dos pobos ibéricos que terá necesariamente que formularse mediante unha federación, neste sentido o prexuízo anti-portugués é un disparate propio dos que non son nacionalistas. Nós non podemos loitar en Inferioridade de condicións. precisamos de chegarmos ás linguas que nos son propias para non perdermos a batalla. Ninguén fala de disolvernos en Portugal. Nin de perder a nosa particular maneira de falar. 

    Nunha entrevista que publicou A Nosa Terra co actual Conselleiro de Cultura [Alfredo Conde] manifestaba que baixo ningunha posibilidade se ía subvencionar nada que non empregase a normativa oficial. Tampouco admitía a hipótese de acadarnos unha normativa de concordia. 

    Xa lin esa entrevista. Mira, ao conselleiro hai que dicirlle que os diñeiros non son do estado, da consellería, son dos cidadáns, a min ninguén me liberou de pagar os impostos. Por tanto tamén é meu ese diñeiro. O certo é que a discrepancia plural coa normativa oficial é moi ampla. E iso que está apoiada polo aparello coercitivo do Estado.

    A administración poderá manterse allea á miña obra por ser escrita en norma diferente á que ela promove, pero non por iso vai mudar o meu criterio. O ambiente que algunhas poucas persoas están viciando coa súa práctica é o mesmo no que se queimaban os discrepantes no século dezaseis, por herexes. Que o noso pobo teña que soportar isto… 

    Carvalho en 1984, intervindo no I Congreso Internacional da Lingua Galego-Portuguesa na Galiza. ©Xan Carballa-Fundación A Nosa Terra
    Carvalho en 1984, intervindo no I Congreso Internacional da Lingua Galego-Portuguesa na Galiza. ©Xan Carballa-Fundación A Nosa Terra

    Isto quer dicir estes novos torquemadas? 

    Ningún país con verdadeira conciencia de si mesmo toleraría esas prácticas. A creación literaria debe ser absolutamente libre, no ensino existe a lei que obriga ao emprego da normativa oficial que na práctica demostrou ser inviábel por non asumida. Entón o que hai que facer é mudar a lei, o demais será totalitarismo. Eu sei que se dan casos como este que pode ser o voso precisamente. Unha revista acóllese a unha disposición oficial que concede unha subvención aos medios en galego díselles «non se vos dá porque aí publica Carballo Calero que escrebe en portugués». isto é incivil, debe modificarse xa. Isto é así pola vontade dun reducido grupo de persoas que merecen ser modificadas do aparello do estado. A liberdade de expresión debe ser total. A ortografía entra no apartado de estilo do escritor. Calquera que conspire para enaltecer o noso idioma debe ser ouvido, respectado e aquí estamos a pique de ser queimados na fogueira. Xa digo, unha normativa de concordia para o ensino e liberdade na creación literaria Que o país reaccione contra estes residuos de totalitarismo e que desaparezan os torquemadas 

    Se tivese que facer un resumo conciso do obxectivo do seu traballo, que diría? 

    Que estamos por modificar a coexistencia desigual do galego e do español na sociedade galega, a realidade é que o galego non está nas mesmas condicións de competitividade que o castellano; algunha ex autoridade do goberno galego declarou que no seu fogar empregaba galego e castellano ao cincuenta por cento. Iso é unha cousa ridícula, a diglosia desemboca no aniquilamento da lingua menos poderosamente desenvolva.  A cooficialidade do galego é un sarcasmo, algo irreal como a liberdade que os burgueses dicían dos primeiros obreiros da revolución industrial; claro, fronte á liberdade de esixir, a liberdade de negar. O galego precisa afortalamento, recoñecemento internacional, primar o galego fronte o castellano, pensar que o galego fálase en Coimbra e no Rio de Janeiro. 

    Carvalho Calero en A Nosa Terra

    Ademais de artigos nas publicacións especiais A Nosa Terra/A Nosa Cultura, Carvalho escribiu diferentes artigos no semanario que poden ser consultados nestes enlaces.

  • A Vicente Couce, o cura «rojo» que falaba de sindicalismo

    A Vicente Couce, o cura «rojo» que falaba de sindicalismo

    Benquerido amigo: Isto de escribir de memoria, cando esta xa anda moi deteriorada, provoca o esquecemento de persoas e lugares que deron sentido á miña vida. E mira que intentei non pasar por alto, polo menos ás que coma ti,  influíron positivamente na miña maneira de interpretar o que me rodeaba, iso que no teu caso segues aí intentado facer de min unha persoa responsábel. Tiven que reler «Antes de perdermos a memoria» (Embora, Ferrol 2019) para darme conta que verdadeiramente pasei demasiado rápido polos meus inicios no Sindicalismo. E aí estabas ti, que nin sequera eras crego titular,  sei que daquela eras “coadxutor” que seguramente correspondía aos bolseiros de hoxe ou aos precarios do contrato temporal, coa importante vantaxe de ter de «xefe» a Xosé Chao Rego na parroquia ferrolán de Santa Mariña.

    VIcente Couce nos anos 70.

    Aquela parroquia coa súa vella Igrexa, transformábase en local sindical para aqueles rapaces que como consecuencia da clandestinidade non atopáramos outra maneira de organizarnos para falar, discutir ou simplemente coñecer a persoas cos que compartir as inquedanzas propios da idade. 

    a quen se lle ocorre naqueles tempos  fomentar dende as homilías  unha Organización Sindical xa declarada ilegal antes de tela constituído

    Non sei quen me levou por primeira vez, supoño que como consecuencia da miña militancia nos temas da saúde co Psico-Social, intimamente relacionada cos sectores de Caritas e cos que xa estaban organizados da HOAC, onde ata pasaban desapercibidos os militantes comunistas da época. Pero aí estaban ti con aquelas chapas extraordinarias sobre a necesidade de construír os Sindicatos Libres e Democráticos.

    Aqueles inicios no Sindicalismo foron posíbeis pola aposta dun Grupo de sacerdotes que coa ti apostástedes por defender os despedidos das empresas, os represaliados  e as súas familias. Aquela realidade axudou, e de que maneira, a cambiar á nosa mentalidade mediatizada pola formación que tiveramos que tragar na escola franquista.

    Pero o teu comportamento non saíu gratis, a pesares do despiste da policía política ferrolán xa que durante algún tempo pensaron que a vosa dedicación  limitábase á sagrada misión de salvarnos a alma inculcándonos  os principios da fe cristián. Así que non tardaron en sentarte no banquiño do Tribunal de Orden Público, como non, xunto con Xosé Chao Rego.

    E todo pola nosa culpa, aínda que a quen se lle ocorre naqueles tempos  fomentar dende as homilías  unha Organización Sindical xa declarada ilegal antes de tela constituído, ou solicitar que «o cepillo» das misas fora destinado a socorrer ás familias dos despedidos das empresas en folga. E todo ben argumentado nas «octavillas» que saían daquela multicopista con cheiro a incenso.

    Xosé Chao Rego en 2005, en Marín, intervindo na homenaxe a Francisco Carballo.

    Chao Rego saíu absolto co cabreo do Presidente do Tribunal un tal Maxistrado Mateo, a quen logo daría morte ETA, segundo conta no seu libro a profesora Rosa Cal titulado «Los curas contra Franco» (Embora, Ferrol 2012). En aquel xaneiro de 1970 fuches a dar cos teus osos á prisión «concordatoria» de Zamora. Concordatoria non de concordia senón de Concordato asinado entre o Vaticano e a Ditadura franquista fartos xa de que interpretárades o Concilio Vaticano II como vos deu a gana.

    Nunca me falaches daquel cruel episodio que tiveches que soportar no único cárcere do mundo destinado aos sacerdotes xa que por aquel «concordato» de 1968 os «curas rojos e separatistas» non podiades compartir cárcere cos demais presos e o xuízo (aquela especie de xuízo) tería que celebrarse a porta pechada.

    Moito che temos que agradecer os mozos daquela época polos riscos que corriches

    Naquela cárcere de exterminio tiveches que pasar moitas calamidades. Segundo lín hai pouco, dixo Xabier Amuriza ex cura vasco que tamén estivo encerrado en Zamora que verdadeiramente aquela cárcere fora habilitada como «vinganza do nacionalcatolicismo contra as ovellas negras» referíndose a todos vosoutros. Volvín a visualizar Celda 211 rodada nesa cárcere para situarme en como tiveches que pasar aquela etapa da túa vida eu que só coñecín a Cárcere da Coruña, só que para min non foi cárcere. Estiven sempre rodeado de loitadores pola liberdade, así que foi o mellor que me puido pasar.

    Benquerido amigo, dentro de moi pouco, en xaneiro que ven, temos que «celebrar» os 50 anos daquela tortura da que felizmente lograches saír, aínda que por esta e por outras que tamén pasaches, explica que remataras a idade de traballar facendo de electricista nunha pequena empresa que tiveches que montar para sobrevivir.

    Moito che temos que agradecer os mozos daquela época polos riscos que corriches, e non só nós, sei de boa tinta que se non chega a ser pola solidariedade da túa familia aquela mañanciña do 12 de agosto na rúa da terra de Ferrol a policía franquista non só asasinaría a Moncho Reboiras.

    Non paras, e xa vas para maior, así que vai acougando porque cada vez que nos atopamos aínda soltas a retaíla de “que facedes os sindicatos, claro os da Bazan que sodes a aristocracia da clase obreira…. xa vos esquecíchedes”.

    Agora estás empeñado en recuperar a Memoria Histórica de Ferrolterra e aí andas animando a todo o mundo para que colaboremos en construír un Centro da Memoria, só que segues esquecendo que tamén teremos que recuperar todos os esforzos que fixeches na procura das liberdades democráticas neste momento no que parecen empeñados en reescribila, nada menos que os da ditadura pasada reconvertida en presente.

    Vicente Couce Ferreira: Grazas.

  • Suso, o último mutilado de guerra

    Suso, o último mutilado de guerra

    Hai veces que indagar non é doado. Manca. Sobre todo cando xa sabes a historia, como neste caso: Suso, un rapaz de 16 anos, sobe a un faiado, atopa unha granada que O Piloto tivo que deixar alí cando o mataron, baixa, quere abrila, tira da anela, estóupalle, queda sen as mans e cego e con outras feridas graves. É o “último mutilado de guerra” recoñecido en todo o Estado.

    “Suso, quería falar contigo”, abordeino pola rúa máis céntrica de Chantada. Había tempo que quería facelo, pero sempre aparecía algo que me botaba para atrás. Que dereito tiña eu a remover un suceso tan traumático? Cal sería a súa reacción? Finalmente puido máis o instinto de xornalista… E nada foi como pensaba.

    –”Se é bo para ti e non é malo para min…, falamos o que queiras”, -respondeume co ton máis natural do mundo. Na súa voz non atopei nin prevención, nin emoción, nin medo, nin dor e, aínda, menos, carraxe ou rancor.

    E falamos. Falamos horas. Primeiro con el só e, logo, coa súa nai, que o axudou a reconstruír feitos e emocións.

    Eu os feitos sabíaos, o que non sabía eran os seus sentimentos, o seu estado de ánimo. O que pensara, o que cavila, como enfocou a súa vida…, e como a vive agora.

    Comezara eu por presentarme como xornalista, porque o Suso non podía coñecerme. Pero cando lle dixen quen era, si que se lembrou:

    Os feitos sabíaos, o que non sabía eran os seus sentimentos, o seu estado de ánimo. O que pensara, o que cavila, como enfocou a súa vida…, e como a vive agora.

    – Ti es o amigo da Lurdiñas, a filla da Camila de Riopedroso (con síndrome de Down). Falábame de ti cando estábamos ou dous no centro. Que boa rapaza. Claro, xa me soaba a túa voz. Estiveches na Radio Galega… Bo día Galicia! Seica te botaron. Eu antes era moito da televisión. Se me deixaban poñíame todo o día diante dela, pero, agora, como non podo vela, escoito a radio. Escóitoa todo o día e tamén pola noite a Marcial Mouzo. Pero, sobre todo, os deportes. A min o que me gusta é o fútbol.

    E sen máis contoume como “aos tres días do que pasou, estando eu na UVI do hospital da Coruña, xogaba o Real Madrid. Eu lembreime e díxenlle a unha enfermeira se podería escoitar o partido. Ela díxome que na UVI non se podía, pero…, no teu caso. Falou co médico e o médico contestoulle que se me atopaba unha radio que podía facelo, que non pasaba nada. E por alí había un señor que tiña unha radio: ela pediulla e el deixouma… Escoitei o partido e moito gocei. Oes, volveume a vida”.

    Cando “pasou aquelo”

    “A culpa foi do terremoto”, afirma Xesús Fernández, o neto da Carmiña do Monte, de Vilanova de Arcos (Chantada). Non lle pon cualificativo a aquel día, tampouco procura culpábeis, nin se laia do que pasou. “O que pasou, pasou, e non hai que darlle máis voltas. Hai que vivir, aínda que, as veces, fíxoseme moi duro. Fixo…”

    Maio de 1996. Un terremoto fai tremer as terras da contorna do Miño a unha e outra beira do río. Onde máis se deixa notar é polas terras de Taboada e Chantada. Na parroquia de Arcos deixa algunhas pegadas nas paredes das casas e nos tellados. Caen tellas, pedras de achantalas e algunha cheminea, que xa non tira, torce a cabeza ciscando o fume de lado e polas regañas.

    O Suso está aquel día na casa da súa veciña Soedade, a muller do señor Eloi de Arcos. Atópase alí coma moitas outras veces botando unha man no que precisen e facendo recados. Con 16 anos, o Susiño do Montés é un rapaz espelido e afeito a procurarse a vida desde pequeno. O Xesús, o seu pai, camareiro en varios establecementos de Chantada, está agora completamente alcoholizado. As máis das veces, bébedo. A súa nai, a Sagrario, unha leonesa, avivaracha, cativeira e loitadora, bastante ten con levar a casa e coidar as tres vacas. O seu irmán, Carlos, un pouco maior, tamén anda aos días gañando a xornada.

    Aquel día, a señora Soedade pídelle ao Suso que suba ao faio para ver os estragos do terremoto, se caeron algunhas tellas e se se ve a luz do día por entre elas, sinal de que hai pingueiras.

    Sube o Suso por unha trapa que hai no cuarto. Ponse a ollar e atopa “unha caixa”.

    – Unha caixa que eu non vira nunca. Que nunca estivera alí, pois eu subía moitas veces a meter cousas ou a sacalas, que é onde gardaba o que non necesitaba a señora Soedade, –cóntame o Suso coma se o relato non fose con el. Neutro, con voz de locutor que desenmaraña a historia dun descoñecido. Fito cara os seus ollos e neles só enxergo o baleiro. A súa faciana non está contraida. Ten ese medio sorriso que non abandona case nunca en toda a conversa.

    O Suso chama pola súa amiga Soedade e dille que atopou unha caixa. Ela pregúntalle “e que ten?”. “Non a dou aberto”, contesta el. “Pois baixa para aquí”.

    E baixouna, ben mandado.

    Puxéronse os dous na cama para tratar de abrila. O Suso tiña apoiada a “caixa” nunha perna… Levántaa, tíralle da arandela e…

    – “Era unha granada, unha granada de cando a guerra. Nunca a vira alí no faio. Todas as veces que subín, nunca a atopara. Seguramente estaba agochada na parede nun buraco e, co tremor de terra, a granada caeu e alí a atopei eu.

    A casa da señora Soedade en Vilanova era unha das bases que tiña a guerrilla galega, concretamente o destacamento de O Piloto. Cando o mataron, en marzo de 1965, a súa compañeira Mirelle foi vivir coa señora Soedade. E alí estivo até que o Isaac, un veciño a levou ao hospital de Lugo no ano 1991, “e de alí xa non volveu viva”, dinos o Susiño.

    As súas verbas semellan agora que se tinguen desa quentura que dá a emoción.

    -Eu queríalle moito a Mirelle. Que boa muller era! Que ben cociñaba. Mentres viviu  era ela quen ordenaba aquela casa. Algunhas veces, desaparecía dous ou tres días. Eu preguntaba por ela pero ninguén me dicía nada. A comida xa non era a mesma.

    Precisamente, aquel día, no que pasou o que pasou, cando chegaron para auxilialo, o Suso recibiunos xa na cociña, cun “non vos preocupedes, a min non me pasa nada, o único é que aínda non xantei”.

    O estoupido

    Pero pasara, vaia se pasara.

    -Díxome a señora Soedade, abre ti logo a caixa para ver o que ten. Ela ía saír para o corredor. Eu tirei da anela… Vinme debaixo da cama. Eu non sabía o que pasara. Nin sentira o estrondo, nin tiña dor… Só tiña a vista medio nubrada.

    Pero, agora, precisamente ao que lle ten máis medo é aos estrondos. Non é quen de aguantar os foguetes. Prodúcenlle “moito dano, tanto no corpo, na cabeza, coma na alma”.

    Pero non por iso o Suso deixa de ir as festas. Vai cos seus amigos. E cando sente que preparan os foguetes, ou se mete no auto e se tapa, ou, se é nunha vila, vai para un bar e alá se pecha onde non poida escoitar nada.

    Agora ao que lle ten máis medo é aos estrondos. Non é quen de aguantar os foguetes. Prodúcenlle “moito dano, tanto no corpo, na cabeza, coma na alma”. Pero non por iso o Suso deixa de ir as festas.

    Pero só lle teme aos foguetes. Os outros ruídos aguántaos. E a música… A musica encántalle, sobre todo a das discotecas. “Eu non vexo, pero sinto, e non só sinto a música e o seu vibrar, senón que sinto o que está pasando, como está a xente e como baila. Sabes, eu xa ía a discoteca de pequeno, cando o meu pai traballaba na Yoel, sabes”.

    E agora non só sigue indo a discoteca, senón que tamén vai ao fútbol. E percibe o xogo. “Case non fai falta que me conten o que está pasando, eu sei por onde vai o balón e se poden marcar ou non. Un afaise escoitando os partidos pola radio. Tampouco ves nada. Tes que imaxinalo todo”.

    Na procura dunha man

    O Suso non se lembra do estrondo da granada. Pero a súa nai, a Sagrario, si. “Escoitouse en toda Vilanova e até diría que en todo Arcos. Eu marchei correndo e atopeime coa señora Soedade, toda sangrando. Que lle pasou, que lle pasou? Preguntáballe eu. Ela contestoume, que cousa!: picoume un bicho no morteiro e mira como me puxo. Pero sangraba moito polos brazos, así que collín uns cordóns de alpacas e ateillos por encima do cóbado, para que non se desangrase. Tamén tiña o peito esnaquizado…

    Agora é Sagrario quen leva o peso do relato… “E sería así”, afirma o Suso, “eu daquel momento non lembro de nada”.

    -Si, o Suso era o máis tranquilo de todos. Tiña todo o seu coñecemento. Nin berraba, nin choraba, nin nada, por iso eu non procurei del. Pero, ao pouco, chegou o outro meu fillo, o Carlos. Viu un rego de sangue. Entrou na cociña e alí o atopou, esnaquizado. O Carlos saíu berrando e foi o que nos dixo o que tiña pasado. Tamén chegou o Ferreiro que, ao ver aquelo, caeu nas escaleiras.

    A Sagrario, que tampouco non se emociona co relato. Como se se estivese a referir a outras familia ou, aínda, a outro suceso, tivo a valentía de anoarlle tamén os antebrazos ao seu fillo cos cordóns das alpacas para que non se desangrara… Unha man colgáballe presa so polos tendóns, a outra non a tiña… E o Suso dicíndome que atendera a señora Soedade.

    O Ferreiro chamou a Garda Civil e díxolles que viña en camiño unha ambulancia e un helicóptero. Non tardaron en chegar.

    A Sagrario aínda lle deu tempo de ir ollar ao cuarto se atopaba a outra man. Pero non encontrou nada.

    Nin a atopou ela, nin tampouco a Garda Civil. Cando chegaron rexistraron todo, pero da man dereita nin rastro.

    – A familia da señora Soedade non lles gustou nada que chamaran a Garda Civil. Tiñan medo. Si, aínda tiñan medo polo do Piloto…

    A nai interrompe por vez primeira ao Suso:

    – Non sei se terían medo que nós denunciaramos ou algo. Pero como íamos ir contra deles, pois non tiñan a culpa de nada.

    – Non, mamá, non, eles o que lle tiñan medo era aos gardas. A Mirelle tampouco podía velos…

    Consciente até o hospital

    O Suso marchou no helicóptero. E a señora Soedade na ambulancia. O Suso parou en Lugo, pero fixérono seguir para a Coruña, para o daquela denominado Hospital Juan Canalejo, infausto nome para un rapaz que, precisamente, vai ferido por un artefacto de guerra que aquel Canalejo axudou a pór en marcha.

    – Até que cheguei a UCI da Coruña aínda vía. Logo borróuseme todo, dixeron que tiña os nervios ópticos queimados. Nunca máis volvín ver. As mans tampouco as notaba. Pero, ao principio, nin sabían que me faltaban.

    Estivo na UCI oito días e cinco meses máis en rehabilitación.

    O Suso lémbrase de tanta xente que o axudou alí, dos médicos, das enfermeiras, pero, sobre todo, das persoas internas que lle daban ánimos. Lémbrase, sobre todo dun señor de máis de 90 anos que ía velo todos os días e lle contaba chistes, sen parar de rir. Un día non apareceu, preguntou por el e dixéronlle que morrera aquela noite. “Tiña cancro terminal e eu non o sabía, pero até o último día non parou de axudarme”.

    O Suso tamén se lembra das cociñeiras. De como lle daban de comer o que el quería, “coma no mellor restaurante. E por poder, non podían facelo, pero facíano, para que estivese contento”.

    Outro pesadelo

    Cando o deron de alta, comezaron dous novos pesadelos: o de como vivir e o de que vivir.

    O de como vivir, resolveuno pronto, segundo conta:

    -Tiven momentos malos, tiven, pero sempre quixen vivir, tirar para diante. Axudárame tanta xente que eu non podía defraudala!

    Tiña 16 anos. Mala idade. Até os 18 anos non tiña dereito a ningunha pensión.

    Aquí comeza o tesón e a valentía da súa nai que “non podía virme abaixo”.

    Non sabía por onde comezar. Chamada á asistenta social de Chantada, segundo lle recomendaran no hospital. Papeis e máis papeis, pero “ela non facía nada”. Chamadas ao alcalde de Chantada, “que dicía si, si, pero tampouco fixo nada”.

    Chegado aquí o relato, si que lle noto a Sagrario un pouco de rancor mesturado con pena e desazón: “o alcalde deixounos tirados e era quen podía facer algo”.

    -Deixar, deixou, -mete baza o Suso. E que eu, xa desde pequeno, me levo mal cos alcaldes… Jajajaja…

    E cóntame, co seu sorriso nos beizos, como cando tiña doce ou trece anos, lle deron un autocolante do PSOE, como o pendurou e marchou a clase a Taboada (o lugar de Vilanova pertence a metade a Chantada a metade a Taboada). O director do grupo escolar era o alcalde do PP. Cando lle viu a “pegatina” púxoo de xeonllos castigado… “Eu, saqueina e díxenlle, xa está, sácoa, descanse… Pero non me sacou o castigo”. Nin un cualificativo sae da súa boca.

    O Suso, logo de todo o que lle pasou segue pensando que “nesta vida a maioría da xente é boa, a min moito me axudaron… Non, eu non lle quero mal a ninguén, nin sequera ao alcalde… Aínda que, haber hai xente que nin ten educación nin pensa nos demais. Hainos que aparcan o coche na porta da miña casa e non dou entrado. Se lles dis algo aínda teñen mais que dicir… E xente que coloca a moto nas beirarrúas. O outro día choquei cunha e caeu. Saíu o dono do bar insultándome, case me bate… É que o alcalde arranxou a Prazuela, pero sacou a beirarrúas, só se preocupou de que aparcaran os coches, e eu, como non vexo, nin teño mans ao xeito, pois non dou andado”. Volve aparecer o alcalde.

    E a súa nai comeza a contarnos os traballos que pasou e aqueles que a axudaron. Non dá nomes, pero ao falar deles ilumínaselle a cara: un señor de Pontevedra, que era da ONCE e que viña unha e outra vez a Chantada para axudalos, que os previña dalgúns de dentro da asociación que non eran trigo limpo, unha asociación de Valencia, aos que lles estouparan uns proxectís nunha praia, “que souberon do noso e se puxeron en contacto, pois eles conseguiran que lle pagasen”…

    Xesús Fernández, o Suso, foi declarado, finalmente, “mutilado de guerra”. Foi ao último que lle concederon tal status.

    Pero, sobre todo, ten o eterno agradecemento para Cristina, Cristina de Furco, “ela foi a que se moveu e moveu, quen nos arranxou todo”.

    Xesús Fernández, o Suso, foi declarado, finalmente, “mutilado de guerra”. Foi ao último que lle concederon tal status. Coa indemnización, a nai puido deixar de andar detrás de dúas vacas e se sachar no millo e nas patacas. Coa pensión, o Suso pode vivir dignamente e facer a súa vida.

    – Si, eu vivo. Vivo… Coma un señorito de Chantada.

    – E es feliz, Suso?

    Segundo me saen estas palabras da boca, sen pensalas, arrepíntome de telas pronunciado. Pero xa é tarde. Encáixaas coa maior naturalidade. Na súa resposta non hai contrariedade.

    – Son tan feliz, polo menos, coma antes. Para ser feliz hai que saber adaptarse. Eu eu fíxeno.

    Cos seus dous cotos colle unha botella de zume de laranxa. Bebe e exclama:

    – Isto é vida, que ben sabe!.

  • El Lobo, memorias dun infiltrado en 1975 na UPG

    El Lobo, memorias dun infiltrado en 1975 na UPG

    En 1975, aínda co ditador Francisco Franco no poder, Mikel Lejarza, El Lobo estableceu contactos coa UPG, e pasoulle datos ao Comisario Linares, antes de infiltrarse en ETA. Así o recolle no seu libro de memorias, escritas co xornalista Fernando Navarro, Yo Confieso (Roca, 2019).

    O  famoso infiltrado en ETA, Mikel Lejarza, El Lobo, fachendea no seu libro Yo Confieso que na Operación Lobo “collemos a 325 membros de ETA, dos cales 178 quedaron encadeados (…) Nesta mesma operación desmantelouse a UPG galega e detívose aos afíns a ETA nos grupos independentistas cataláns”.

    Sorprende que no libro de memorias non lle dea máis importancia á Operación Lobo en Galiza, e non fale sequera das detencións dos etarras e, xa non digamos, da morte de Moncho Reboiras.

    Acaso porque a súa afirmación de que “desmantelou a UPG” non se corresponde coa realidade, pois malia as detencións realizadas, o que foi a estrutura política da UPG seguiu case intacta, como moi ben sabía, pois conservaba algúns dos seus contactos en Galiza, segundo lle contou ao seu amigo o xornalista de Interviú Xavier Vinader.  Tamén afirma no libro que cando un “se infiltra nunha organización e ten que liscar, sempre hai que deixar contactos dentro”.

    Lejarza di reservarse nestas memorias os nomes daquelas persoas que están vivas ou en activo para “non prexudicalas”. Deses contactos de militantes da UPG con El Lobo, só puidemos saber que un deles fora militante nacionalista en Euskadi.

    Lejarza di reservarse nestas memorias os nomes daquelas persoas que están vivas ou en activo para “non prexudicalas”.

    Conta tamén Mikel Lejarza que cando traballaba en Madrid para Alicio Romero, unha tarde que estaban na oficina este empresario díxolle: “imos recoller a un galego que ven a Madrid, é un tío importante no mundo da arte e móvese moi ben. “Atopámonos,  co marchante nun hotel que estaba na Gran Vía, montou no coche e comezou a falar -segue a contar Lejarza. Isto lémbrame o ano 75, eu era o xefe da UPG galega, nos meus tempos revolucionarios, e, me cago en la leche, o servizo secreto español tiña infiltrado a un axente ao que chamaban El Lobo e fodeunos a todos. El estaba no tema de ETA, pero como tíñamos conexión, pois fodeunos a todos”. 

    Segue contando El Lobo: “Non saía da miña sorpresa, sentado ao seu carón, pensei: que non se decate este cabrón de quen son eu”.

    Estamos a falar de finais dos anos oitenta e existen algúns datos que non casan. O primeiro que ningún “xefe da UPG” no 1975 foi un importante marchante de arte. Existiu algún ex dirixente que, por aqueles anos oitenta, si traballaba na compra-venda de arte, pero non era “importante” na organización cando Lejarza operaba en Galiza, nin tampouco como marchante de arte cando se atopou con el en Madrid.

    Recoñecería esa persoa a El Lobo e por iso lle sacou a colación o da UPG?  Que foron facer entre os tres, pois Alicio Romero era unha tapadeira para os axentes secretos? Cal foi a operación? Pertencía este ex militante nacionalista tamén aos servizos secretos españois…? Que senso ten esa conversa entre dous descoñecidos?

    Lejarza relata esa “casualidade” pero non achega máis información.

    A infiltración na UPG

    El Lobo conta así a súa infiltración na UPG: “Juan Ignacio Iturbe tiña outro amigo que manexaba máis lazos, mellores relacións dentro de ETA , así que me tocou facerme  seu amigo. Era Javier Zarrabeitía, ao que chamaban Fanfa, porque era un fanfarrón . Un día saíu nas nosas conversas que era íntimo amigo de non sei quen da UPG-Unión do Pobo Galego. Con paciencia funo levando ao meu terreo. Pegámonos varias viaxes a Galiza para intimar e que Fanfa confiara en min. Membro da rama político-militar, confirmei que a través del podía achegarme máis aos etarras con influencia que estaba a procurar”.

    Mikel Lejarza está a falar do ano 1974, cando está a preparar a súa infiltración en ETA. Tamén tiña que facerse valer ante a policía que o reclutou, así que, sen ter aínda datos de ETA que aportar, comezoulle a pasar información sobre a UPG  ao policía galego José Antonio Linares, seu compañeiro de estudos, que foi quen o convenceu para infiltrarse.

    No libro de Memorias, Lejarza recolle a imaxe que circulou na prensa clandestina de diferentes organizacións pollíticas cando se destapou a súa condición de infiltrado policial.

    Os da UPG non as tiñan todas consigo e algo ventaban. Despois de apropiarse nas oficinas do Documento Nacional de Identidade de Lugo de centos de cartóns para falsificar documentos de identidade, o comando da UPG ten unha reunión na que decide empregar medidas extraordinarias de seguridade, que incluían tamén os asesores vascos de ETA-pm que traballan con eles, principalmente a Villanueva e Goitía. Pero estes mostráronse renartes a aceptalas.

    Eses membros de ETA desprazados a Galiza, fachendeaban de valentes e presumían de non ter medo. Rexoubaban cos galegos de que eles xa estaban afeitos e que se os pobres dos “upegallos” se atopasen en Euskadi, non abandonarían sequera os agochos no monte ou nos pisos francos. 

    Xavier A., que era o terceiro membro do grupo de asesores bascos da UPG, afirma en conversas que mantivemos con el, que “algúns dos que viñeron a Galiza tomárono coma se lles desen unhas vacacións. Entre eles o Fanfa”.

    Xavier A. xustifícao dicindo que se relaxaran moito nos seus costumes, xa que as medidas de seguridade e a represión por aqueles días en Galiza non se podían comparar coas de Euskadi.

    De todos estes asesores vascos, o que máis se saltaba as normas cando aparecía por Galiza era Mikel Lejarza, El Lobo. Avalentaba cos militantes nacionalistas, chamándolles cunicas e deixaba ver, de boas a primeiras, a súa arma.

    O que máis incomodaba a Moncho Reboiras, líder do comando da UPG, e asasinado pola policía no Ferrol durante a Operación El Lobo (12 de agosto de 1975), era que Lejarza saltase as normas clandestinas e quixese contactar, pola súa conta, con militantes da UPG, fosen ou non do comando, valéndose dos contactos que lle proporcionara o seu amigo e militante de ETA, Fanfa, antes de El Lobo conseguir infiltrarse en ETA. 

    Mais no verán de 1975, cando Mikel Lejarza volve a Galiza, xa non era un militante calquera de ETA, senón que pertencía ao seu Comité Executivo como responsábel das infraestruturas no Estado español.

    Lejarza sostén nas súas memorias que a súa misión era a de analizar o movemento nacionalista galego no seu conxunto para ver a capacidade operativa que posuía e, logo, calibrar a contundencia que se lles podía dar ás accións armadas.

    Lejarza sostén que a súa misión era a de analizar o movemento nacionalista galego no seu conxunto para ver a capacidade operativa que posuía

    Era unha proposta expresamente desautorizada pola dirección da UPG, que lle deixara claro que só eles dirixían a organización e o comando armado. Que era a dirección e o comando os que fixaban os obxectivos e os tempos e non ETA.

    Ante esta situación, a dirección do comando da UPG, decidira establecer medidas de seguridade e normas que nin coñecerían os asesores vascos, e menos ca ninguén Lejarza, pois a UPG opoñíase as pretensións de ETA-pm, representada por Lejarza, de establecer unha base estábel en Galiza, e a súa teima de converter a nosa nación tamén na súa zona de guerra. 

    No Pacto de Madrid, asinado entre a UPG e ETA-PM no 1974, non se contemplaba a posibilidade de que ETA operase en Galiza pola súa conta. Só acordaran que a organización vasca lles enviaría dous membros cualificados para explicarlles  aos militantes nacionalistas galegos o manexo das armas e explosivos. Pero, contrariamente co que pasou con Terra Lliure, a UPG sempre reclamou total soberanía.

    Nun dos informes de Mikel Lejarza El Lobo, para a dirección de ETA, segundo Xavier A. afirmaba que “os da UPG móstranse desconfiados, nada abertos e pouco dispostos a colaborar coa estratexia vasca”.

    A negativa da UPG a “colaborar” levou a unha forte discusión entre Moncho Reboiras e Lejarza no bar Riotorto de Lugo. Pero Lejarza xa contaba na UPG, desde aqueles viaxes con Fanfa, con coñecidos que, no ano 1975, xa lle reportaban a súas informacións sobre o nacionalismo galego. Informacións que lle facía chegar ao servizos secretos cos que traballaba.

    Kinito, o confidente de Amedo

    O expolicia José Amedo,condeado no xuizo sobre os GAL

    Conta Mikel Lejarza unha operación en Irún que resultou un fracaso. Daquelas El Lobo estaba a infiltrar en ETA a unha tal Laura. “Kinito [Joseba Urquijo] estaba celoso dela, porque el non tiña aceso a Pakito [Francisco Garmendia], o dirixente etarra, (…) que ela o estaba gañando con moito menos esforzo ca el (Kinito). Ademais, nós pensábamos que Kinito era un etarra máis, pero descoñecíamos que era confidente do subcomisario da policía Xosé Amedo, ao que informou do que estaba montando Laura. (…) O 1 de xullo de 1987 non chegou ninguén co diñeiro (no tren de Hendaya), pero si apareceron os xendarmes franceses, que se botaron encima dela (Laura) e a levaron detida. Mentres tanto, Kinito (que estaba guichando desde un recanto) largouse a toda velocidade, porque xa o advertiran que desaparecese no momento no que a detiveran (a Laura)”.

    Cando en 1986 se constituíu o PCLN (escisión da UPG) como partido dentro do BNG, un dos seus interlocutores, ademais de Alex Gorrigoitía, que levaba as relacións internacionais de Herri Batasuna, era Joseba Urquijo Borde, Kinito.

    Urquijo, contrariamente a outras xentes da dirección de HB, sempre animou non só a ruptura do BNG, tamén á fundación do Exército Guerrilleiro do Povo Galego Ceive (EGPGC).

    Daquela, Urquijo era o representante de HB na maioría dos actos do nacionalismo galego: ven o Día da Patria Galega ou acude a distintos congresos.

    No congreso de fundación do PCLN, pronunciou un discurso onde non só os convidou a rachar dunha vez co BNG, senón que afirmou que “vós sodes o verdadeiro BNG”. Discurso que negaría logo ante a Mesa Nacional de HB, cando estes o leron nunha crónica que enviei ao diario Egin e que foi censurada polo redactor xefe e membro da permanente de HB, Josu Muguruza. 

    Non pasaría nin medio ano deste discurso de Kinito en Compostela, cando descubriron en HB que era un confidente policial, algo que recoñeceu ante os seus propios compañeiros e liscou.

    Así que, Amedo, o policía condenado no xuízo aos GAL, segundo manifestacións que lle realizou a un amigo común, tiña tamén información de todos os pasos que estaba a dar daquela o nacionalismo galego, sobre todo dos militantes que abandonaran á UPG eque actuaron coma se non pasase nada. Pero pasaba, o comisario Xosé Francisco, que se encargaba do seguimento do EGPGC, contaba desde o comezo con toda a “información necesaria”, segundo as súas propias palabras, sobre os militantes desta organización.

    Mikel Lejarza aínda segue a traballar para o CNI e o libro, moitas veces, semella un axuste de contas entre sectores que se moven dentro do servizos secretos españois.

    Non sabemos tampouco até que punto el pode ser máis fanfarrón que o Fanfa, o seu introdutor en Galiza. 

     

    A clandestinidade nos tempos de Reboiras

    Xosé Ramón Reboiras

    O desmantelamento do que se denominou no 1975 fronte armada da UPG, cando non era máis que unha célula dirixida por Moncho Reboiras, fíxolle comprender ao sector maioritario da dirección da Unión do Povo Galego que a violencia lastraba o seu proxecto político.

    Desde este partido afirman que foron “causas obxectivas” o que os levou a decisión de montar ese grupo. Cada un podía ter dentro da dirección a súa idea do que debía ser esa célula. Hoxe tamén, cada quen é moi seu de rodeala da épica ou da súa visión persoal do que puido ser e non foi. Do que puido ser e non deu sido. Pero só existe unha realidade. Estábamos nos estertores do franquismo, que levou a un recrudecemento da represión, como demostraron os fusilamentos sumarísimos de 27 de setembro de 1975 sen importarlle ao ditador o clamor mundial de protesta.

    “Nós tiñamos máis dunha ducia de militantes que se viran na obriga de pasar á clandestinidade, entre eles Moncho Reboiras. E a loita política na clandestinidade era moi problemática. Non podíamos sostelos e, algúns pasaban fame da de verdade. Por outra parte, non posuíamos nin multicopistas, nin ningún material de propaganda. Mesmo conseguir folios ou tinta era moi arriscado. Así que esta célula clandestina sería a encargada do “aprovisionamento”. Necesitábamos cartos e necesitábamos de todo. Pisos francos, primeiramente para ter os aparellos de propaganda e poder dar acubillo aos clandestinos. A precariedade era tal que un dos primeiros aparellos de propaganda tivemos que instalalo no convento dos Pasionistas de Melide, aínda que todo o mundo fale do de Cangas”.

    Eses medios eran básicos para o movemento nacionalista, os sindicatos, as organizacións cidadáns e a fronte cultural, puidesen ancorarse nunha poboación galega que estaba espertando outra vez á política. A decisión de crear a AN-PG (Asaemblea Nacional-Popular Galega) desmente as teorías dos que manteñen que a dirección da UPG apostaba pola loita armada como un método político de intervención.

    (Afonso Eiré en Infiltrados, Os servicios secretos, a UPG e outras historias do nacionalismo. Biblos. 2013).

  • Cando a UPG se entrevistou cos líderes da República no exilio

    Cando a UPG se entrevistou cos líderes da República no exilio

    Xosé Soto Rodríguez aproveitaba as súas viaxes polo mundo adiante, a finais dos anos sesenta do século pasado como gaiteiro do Ballet Galego Rey de Viana, para montar células da UPG polo exterior. Pero non só iso. Tamén facía de embaixador da por entón recén creada fronte patriótica galega para realizar visitas institucionais a distintas personalidades.

    Especial relevancia ten a visita que realizou no 1967 en Buenos Aires ao Presidente da República Española no exilio, Luís Jiménez de Asúa.

    Conta Soto, coñecido tamén como Xosé de Arxeriz no seu libro de memorias, Sombras, Ecos, Olgas (Fundación Xosé Soto de Fión, 2016) que abordou co presidente republicano, en nome da UPG, dous temas principais: as nacionalidades e o camiño para a superación do franquismo.

    “No primeiro punto vin que non había nada que rañar: don Luís non só se opoñía ao dereito de autodeterminación, senón que consideraba retrógrado o cultivo das culturas rexionais, rémora que nos faría recuar no canto de avanzar. Porque, pense, amigo Soto, que esas linguas que vostedes tanto estiman carecen incluso de léxico para manexarse na abstracción ou expresar conceptos elevados…”. Así relata Soto o primeiro tema da súa entrevista.

    Non lle ía ir moito mellor cando comezan a falar de como pórlle fin ao franquismo:

    “No tema da loita armada case que se me alporiza, e máis aínda a súa dona que viña de se incorporar á conversa: que horror!, a tiros outravolta!. Uns irmáns matando a outros. Outra vez a guerra ou as guerrillas, como vostede di. Que horror! Don Luís cortou amábel e  cinicamente: muller, estes mozos son moi fieis a tradición, se até a verba guerrilla é unha achega española a linguaxe universal”.

    Claudio Sánchez Albornoz e Luís Jiménez de Asúa

    Rematada aquela conversa telefonáronlle a don Claudio Sánchez Albornoz para que o recibise. Seguindo o relato de Soto entrevista co Presidente do Consello de Ministros non foi moito mellor:

    “Don Claudio, nada máis sentarnos ao redor da mesiña do braseiro espétame: así que é vostede comunista…

    – Profesor!, como di vostede iso?

    – Ah!, pois porque mo dixeron a min.

    – Quen?

    – Un paxariño.

    – Hummmm! E como llo dixo?

    – Por teléfono.

    – Mire, profesor: só Seoane [Luís] e a señora de Jiménez de Asúa puideron falarlle de min e estou seguro que lle mencionaría a un universitario progresista.

    – Claro, claro! Iso mesmo…Se saberei eu o que esconde ese cualificativo de progresista.”

    Seguiron a falar pero o fío da conversa quebrou: “pola crueldade de Franco, pola súa brutalidade e estolidez, estou eu aquí… E non sei até cando; pero se vostedes tiveran gañado a guerra, a min tamén me terían fusilado de inmediato.

    – Por favor, profesor, de sobra sabe vostede o moito que o apreciamos persoalmente e admiramos o seu saber”.

    Facsímil do primeiro número de Terra e Tempo, boletín da UPG, en 1965

    Xosé de Arxeriz afirma que “a tónica da conversa co Presidente do Consello de Ministros estaba a ser pouco máis ou menos (pero en versión rupestre, serrán de Gredos) unha mala fotocopia da que mantivera un día antes co Presidente da República. Ambos os dous eran os cabezaleiros institucionais da nosa lexitimidade no exilio”.

    Sánchez Albornoz despediuno co agasallo dun opúsculo sobre a Escola de Traductores de Toledo coa seguinte dedicatoria: “A José Soto, despois de fracasar no intento de convertelo á liberdade”.

    Na entrevista Xosé Soto estivera acompañado do seu discípulo, Ricardo Palmás, que seica non dixo palabra. Saíron os dous galegos en silencio e, logo de andar un anaco, Xosé de Arxeriz sóltalle ao compañeiro: “Palmás, escoita: este bo señor vive no 1481… Cando os Reis Católicos comezaban a construción das Españas.

    – Amigo Soto, isto que vés de dicir téñollo que contar esta mesma noite a Seoane, porque denota un inxenio que destila malignidade. O que ti dis é cruel, pero é certo. Seoane, que tamén é moi cáustico, vaise divertir”.

    O pouco que lles importaban as autonomías e as “culturas rexionais”  mantíñano tamén outros personaxes cabezaleiros da República.

    Enfrontamento con Indalecio Prieto

    Esta visión de Galiza e o pouco que lles importaban as autonomías e as “culturas rexionais”  mantíñana outros personaxes cabezaleiros da República. Xosé de Arxeriz relata no seu libro de memorias unha anécdota que lle contou Ramón Fernández Mato, deputado exiliado por Lugo.

    Celebraba xuntanza as Cortes da República en México capital e Indalecio Prieto realizou “unha atrocidade contra as autonomías, un cántico en toda a regra ao xacobinismo centralizador”.

    “Castelao, seica embargado pola emoción e o cabreo, non foi quen de lle responder, así que tomou a palabra o deputado por Lugo:

    – Tome nota a súa señoría de que o xuízo que acaba de proferir é, de feito, e con todo o dereito, merecedor da máis cálida felicitación do Caudillo. Si, do tirano uniformador que, se se dignase responder desde o seu cumio a modestísima condición e calidade da súa señoría, remitiríalle, xunto cos seus parabéns, a condecoración ad hoc e o título de edecán honorario”.

    Prieto seica quedou sen fala, tardando un anaco en reaxir, mentres Castelao se abrazaba a Mato dándolle as grazas”.

    Xosé Soto co arcebispo de Xerusalén en 1981

    Xosé de Arxeriz, unha personaxe singular

    Xosé Soto Rodríguez O Saviñao, 1938), coñecido como Xosé de Arxeriz, é hoxe o presidente da Fundación Xosé Soto de Fión, creada no 1996 e todo un referente na recuperación do patrimonio histórico artístico, á que lle doou as súas propiedades: o ecomuseo e o “rus” de Arxeriz, no Saviñao, o pazo de Suatorre e a Torre de Arcos, o solar da súa familia en Chantada,  e o Castelo de Doiras en Cervantes.

    Nos comezos da Unión do Pobo Galego en Madrid, onde aínda reside, tivo un papel destacado, unindo o seu compromiso coa causa, coa súa posición de mozo de familia acomodada e don de linguas, estudara en diversos países, sobre todo Alemaña, coa súa relación con personalidades e altos cargos do Réxime, como o presidente do Centro Galego de Madrid, o xeneral Constantino Lobo Montero.

    Foi no Centro Galego de Madrid onde aprendeu a tocar a gaita. Despois pasou a enrolarse no Ballet Galego Rey de Viana, percorrendo con el medio mundo, e aproveitando para montar células da UPG ou realizando visitas institucionais en nome do partido que viña de nacer. Daquela era coñecido como Pepiño da Gaita.

    Con Felipe González en 1980 nunha reunión da Internacional Socialista.

    Logo viría a súa relación con Tierno Galván de quen foi secretario, a entrada no PSOE, no que ocupou diversos cargos nas relacións internacionais do partido, maiormente cos servizos secretos: “coido que a CIA e o KGB chegarían a ver en min unha inversión asumíbel a prazo histórico como peón na carreira polo amortecemento das tensións”.

    Así o conta no seu libro de memorias Sombras, Ecos, Olgas, perto dun milleiro de páxinas nas que debulla a súa vida e pensamentos, nas que se mostra “fiel a Galiza” e non renuncia aos seus anos de militancia nacionalista nin as amistades daqueles tempos. Para el o grande referente foi Bautista Álvarez.

  • A nova lección do mestre Castelao

    A nova lección do mestre Castelao

    Dibuxando o rostro de Alexandre Bóveda nunha das súas obras máis universais, Castelao recollía a lealdade ao seu irmán político e ás ideas galeguistas e democráticas que ambos os dous defenderon. O cadro popularizárase xa antes de ser pintado nas láminas de Atila en Galicia, un dos álbumes de guerra que debuxou o rianxeiro. Este propio deseño foi recreado nun formato diferente nunha grande pancarta que no ano 1937 penduraba na fachada da Universidade de Barcelona. O oleo pintado por Castelao en Buenos Aires viaxou agora temporalmente a Galicia desde Arxentina. Podémolo contemplar dentro da exposición Castelao Sempre aberta na Cidade da Cultura  até o 3 de marzo

    As chamadas estampas de guerra de Castelao (recollidas nos álbumes Atila en Galicia, Galiza mártir e Milicianos) son as pezas máis coñecidas internacionalmente de toda a obra gráfica do artista, escritor e político galego. Nacidas nun contexto catastrófico, foron reproducidas en múltiplas edicións por todo o mundo, desde América á China. E de entre todas elas, a forza simbólica de “A derradeira lección do mestre”, atravesa o tempo e segue a conmover a quen a contempla.

    Sempre coñecemos a reprodución en formato vertical de todas estas pezas. E así está tamén na realizada en óleo de gran formato por Castelao xa exiliado na Arxentina.

    A sorpresa salta ao mergullarse na hemeroteca do xornal La Vanguardia: en 1937, nas paredes da Universidade de Barcelona, exhibiuse outra versión da mítica estampa, en formato apaisado, con máis elementos no horizonte e en primeiro plano, que lle engaden profundidade, unha variante que Castelao tería realizado nun momento intenso da súa colaboración cos traballos da propaganda antifascista.

    É sabido que o valor universal do cadro trascende a particular homenaxe que tamén inclúe. O rostro do morto que dous meniños choran é o de Alexandre Bóveda, o irmán na causa galeguista de Castelao, o auténtico motor do nacionalismo do Partido Galeguista. Bóveda fora fusilado o 17 de agosto de 1936, logo dun xuízo delirante que recreou en 1972 o seu cuñado xornalista, Xerardo Álvarez Gallego, en Vida, paixón e morte de Alexandre Bóveda.

    A emoción permanece

    As estampas de guerra son unha pura emoción. No álbum Galicia mártir Castelao escribe: “Aos galegos que andan polo mundo: estas estampas, arrincadas da miña propia door, van dirixidas a vós que sempre amáchedes a liberdade e sodes a única reserva que nos queda para reconstruir o fogar desfeito. Valencia, Febreiro de 1937” Durante a ditadura apenas podían ser coñecidas clandestina e minoritariamente. É obvia a razón. Morto o ditador, a editorial Akal publicounas, pero sempre reproducidas desde outras edicións, o que fixo que non se chegase a apreciar a calidade daqueles debuxos, que pese a iso non perdían a súa tremenda forza expresiva. Ademais o goberno de Arias Navarro, secuestrou a edición.

    Nin no centenario do nacemento de Castelao (1986), se puideron editar. O Museo de Pontevedra, que meritoriamente as conservaba en bo estado, non consideraba chegado o momento, temía as reaccións políticas e prefería mantelas baixo chave e nin sequera amosalas no espazo singular que dedicaba permanentemente a Castelao. Simplemente non se coñecían en público e só podían velas, con reservas, algúns investigadores.

    En 1986 saiu un especial de A Nosa Terra que abriu o debate da memoria histórica.

    Só en 1996 se puideron reproducir legalmente as estampas de guerra de Castelao. En 1986 Edicións A Nosa Terra puxera en circulación a primeira publicación masiva sobre memoria histórica que se fixo no noso país. “O 36 na Galiza” tivo dúas edicións consecutivas, a segunda delas ampliada, e foron case 15.000 exemplares que deron a pista de saída a un novo enfoque historiográfico do golpe de estado de 18 de Xullo de 1936. A nosa intención, xa naquela altura, era realizar unha edición digna das estampas de guerra de Castelao. Non foi posíbel. Houbo que esperar outra década, nas primeiras semanas de 1996, para dar cabo a esa incautación. Axudou no empeño Isaac Díaz Pardo, que avalou a edición conxunta dos tres álbumes cun pequeno prólogo. Poñíase así o ramo a un secuestro que durou 60 anos. Descubrir agora unha nova volta estética neste cadro de Castelao é un singular agasallo no tempo. Intacta permanece a mensaxe, intacta a emoción.

    Álbumes da Guerra de Castelao

    ISAAC DIAZ PARDO

    Algúns quixeron facernos ver que Castelao era só un artista. Cando morreu hai 45 anos, os que decidían dictaron orde á prensa que falescera un humorista, para adicarlle somentes catro liñas.

    Penso que Castelao foi quen primeiro soubo entender a historia malfadada do noso povo, cun rigor na estrutura que aínda non se entende ben hoxe. Castelao propoñía recuperar o que nunhas circunstancias desfavorables nun longo período da historia tiñamos perdido, mais non dun xeito utópico senón posible. El viu que o actual norde de Portugal e a Galiza foron unha mesma nación, no intre en que se formou o noso carácter, continuando a Gallaecia, e que intereses alleos nos teñen partido polo Miño, nos que tomamos vieiros diverxentes, deturpado o noso pola presión de Castela. Mais Castelao non fala de correxir drasticamente este mal, porque a historia ten o seu peso, senón buscar un acercamento posible, sen traumas, dos dous povos que conservan tantas cousas en común, namentres a falla de entendemento e colaboración entre eles é, por demais, unha rémora económica.

    Castelao, ademais de saber transmitir ideas coas palabras, sábeas expresar tamén con imaxes gráficas. Pero as súas ideas gráficas non tentan ser esteticistas; todo o que dibuxa ten unha orientación: traballar por causas xustas nas que vai a causa de Galiza, da recuperación da nosa personalidade política.

    Os tres álbumes de guerra teñen un antecedente: o Álbum Nós, no que Castelao loita por unha forma constructiva da Galiza en tempos en que non hai guerra pero persiste a opresión caciquil sobre o noso povo. (Por certo convén relembrar unha vez máis que os orixinais do Álbum Nós atópanse en paradeiro decoñecido e estaría ben que algún dos tantos eruditos que temos, capaces de descobrir un cabelo dunha muller do neolítico, se preocupase de explicar esta perda que fica dentro dos últimos 64 anos).

    Os tres álbumes de guerra continúan a mesma liña ideolóxica que o Álbum Nós; a súa diferencia con este é que están feitos nun tempo diferente, cunha confrontación coa violencia desatada polos nemigos de Galiza, ou cando menos polos nemigos da restauración do dereito natural da personalidade histórica da nosa terra.

    Aínda que a publicación do álbum Milicianos se fixo en América, un ano despois de saír Castelao da península, non ten dúbida que os orixinais foron feitos en Valencia ou Barcelona apoiando a loita a favor da República.

    En canto ao carácter plástico das tres pezas de guerra, hai que sinalar diferencias. Ten poucas dúbidas que Castelao dende o ponto de vista plástico móstrase até o ano 36 como un modernista expresionista, o estilo do tempo no que se tiña formado. Este carácter vai ficar aínda presente no seu primeiro álbum de guerra, Galiza Mártir, destacando, por mor do tema, o expresionismo sobre o modernismo. Mais os outros dous álbumes, Atila en Galiza e, sobre todo, Milicianos, despréndese do modernismo, e o seu expresionismo corresponde xa a unha plástica acorde co seu tempo, no que o tema fica mergullado no espacio compositivo e unha nova técnica.

    Luís Seoane pensaba, e eu estiven sempre de acordo con el, que Castelao se deixou influir pola plástica de Arturo Souto, o que máis ben sería unha postura aleccionadora da súa conducta, e, máis que de humildade, de saber adaptarse ao mellor para servir de mellor maneira á súa ideoloxía.

    Cómpre só felicitar a todos os que fixeron posible que as estampas dos álbumes de guerra de Castelao chegasen intactas a nós a través das difíciles circunstancias que atoparon, e estender a felicitación a quen fan o esforzo de espallar o seu coñecemento.

    (Prólogo á edición dos Álbumes de Guerra de Castelao (A Nosa Terra, 1996)

  • Martínez Anido, o galego que aterrorizou Barcelona

    Martínez Anido, o galego que aterrorizou Barcelona

    Severiano Martínez Anido foi, durante moitos anos, máis lembrado en Barcelona que a represión do tempo da guerra, a pesar de que as súas actividades tiveran lugar moito antes. A súa imaxe aseméllase á do Duque de Alba en Flandres. A simple mención do seu nome causaba terror.

    Como gobernador civil foi o responsábel da represión das folgas revolucionarias de 1902 e 1919, sempre con medidas especiais, entre elas a lei de fugas. Nacera en 1862, uns afirman que en Ferrol e outros que en Sober, na ribeira do Sil. A academia de infantería outorgoulle licenza a pouco de facer os vinte e dous anos. Con esa preparación partiu para a guerra colonial en Filipinas e Cuba. Na primeira destas illas, o exército especializárase en incendiar aldeas. Na segunda, estábanse a inventar os campos de concentración, onde os encerrados morrían de cólera e variola. Ao seu regreso, Martínez Anido converteuse en amigo do Conde de Bugallal e cando pasaba por Madrid hospedábase no hotel Ritz, lugar de encontro de políticos e ministros.

    Pero foi na capital catalá onde se fixo célebre, sobre todo polo seu costume de axustizar tres obreiros anarquistas por cada morte que estes causaban nos seus atentados e tumultos. Tiña por hábito mandar deter as súas vítimas e logo guindalas ao mar desde un barco que se internaba en augas suficientemente afastadas da costa para evitar a incomodidade de que a marea devolvese os cadáveres inchados. Tamén chegou a ser coñecido o seu costume de mandar subir os presos aos últimos perpiaños das murallas de Montjuïc para desde alí precipitalos, a punta de baioneta, ao fondo da montaña. Xunto co tamén xeneral Arlegui, foi ademais o criador dos chamados Sindicatos Libres, integrados por pistoleiros ao servizo da policía.

    Cando o presidente do consello de Goberno, José Sánchez Guerra, decidiu substituílo, xa nos últimos anos da Monarquía, ordenou como primeira medida urxente a súa presenza en Madrid. Anido xustificou o seu proceder:

    –É que quero demostrar que eu son o home máis bruto de España.

    O Presidente respondeulle:

    –Non! O máis bruto, non. Pero un dos máis brutos desde logo.

    Moitos grupos anarquistas conxuráronse para localizalo e darlle morte en calquera parte que se refuxiase, pero non conseguiron dar con el. Entre finais de 1922 e principios de 1923, viviu a salvo das súas iras na pequena illa de Toralla, situada na ría de Vigo, que desde 1910 era propiedade dun masón progresista (grado 33 da Masonería Gran Oriente), benefactor da cidade e de apelidos vascos, Martín Etxegaray Olañeta. Martínez Anido vestía nesta época como un obreiro: roupas modestas, alpargatas e boina, co obxecto de pasar desapercibido. O goberno encargáralle ademais a dous policías de escolta que o acompañasen en todos os seus paseos. Pero o ánimo de vinganza seguía vivo. Durante a República, con Anido refuxiado nese momento en Francia, algúns periódicos defenderon a idea de fusilalo se regresaba. Os feitos quixeron en cambio que o xeneral puidese retornar libremente de seguida e que o pasado polas armas, en 1936, fose Segundo Etxegaray, un dos herdeiros do propietario de Toralla.

    É probábel que Anido non coñecese a situación pola que atravesaba o fillo do antigo protector seu. Incluso din que interveu desde Valladolid para que a familia que o salvara unha vez non sufrise máis represalias e que finalmente aconselloulle aos Etxegaray que tomasen un barco rumbo a América.

    Pero o que máis chama a atención é un detalle acaecido ao final da vida do xeneral. Cóntao Luís Guitián, que foi director da banda de música de Sober e máis tarde alcalde, e a el contáranllo varios veciños.

    Quizais vítima dun último presentimento, Anido regresou á súa aldea coa intención de organizar as vodas de ouro dos seus proxenitores. Estes finaran en realidade había anos, o que non representou un inconveniente serio para el, afeito como estaba a impoñer a súa vontade nas circunstancias máis adversas.

    Decidiu, en primeiro lugar, entrevistarse cos veciños de maior idade, co obxecto de seleccionar a parella máis apropiada. Acto seguido, convocou un gran xantar, obrigou os dous vellos escollidos a presidir unha longa mesa instalada no corredor e díxolle a todos os convidados que se trataba dos seus pais. Os comensais finxiron dar crédito ao embuste ou mellor sería dicir que se comportaron como un amábel público naquela representación.

    Poucas semanas despois, aínda non rematada a guerra, Martínez Anido morreu, deixando vacante a carteira de Ministro de Orde Público, entre outros cargos relevantes.

Boletín de novidades

Recibe as novas no teu e-mail


Política de privacidade *