Non son amigo da saudade, mais teño que recoñecer que vivimos suxeitos ao Tempo, ese estraño pasar que nos atrapa. E nos moldea. Por iso as lembranzas acaban sendo unha non menos estraña colección de reloxios defectuosos. A min sucédeme que ás veces lembro máis o momento e as circunstancias en que lin unha obra que a obra mesma; noutras ocasións, as dúas están intimamente irmanadas no meu ser. No caso que nos preocupa trabei coñecimento de Zbegniew Herbert grazas a Alberto González-Alegre. Un día de sol nítido emprestoume un libro intitulado Labirinto xunto ao mar onde campaba o nome dun autor impronunciábel. O volume trataba dunha das miñas paixóns máis esenciais, Creta. Desde o inicio da súa lectura cativoume a precisión poética da prosa, as agudas opinións acerca da arte pre-helénica, as súas consideracións sobre a civilización minoica, incluída a acerba crítica das arbitrarias intervencións de sir Arthur Evans sobre muitos dos afrescos das escavacións arqueolóxicas por el emprendidas.
Ao día seguinte manifesteille ao meu amigo a admiración e o entusiasmo que a obra me provocara e entón, inesperadamente, obsequioume cun tomo da poesía completa do polaco, que descoñecía por completo. Fiquei atónito. Estaba diante dun dos escritores máis fascinantes que tivese lido. Sirva este artigo para salientar a miña gratitude e para tratar de desvelar, no que puider, a produción literaria dun escritor radicalmente imprescindíbel.
O lugar do nacimento de Zbegniew Herbert resulta toda unha metáfora: veu ao mundo na Leópole da diocese latina, a Lemberg da Galitzia austro-húngara, a polaca Lwow, a soviética L’vov, e a actual L’viv ucraniana. Todas as variantes do topónimo resumen os tráxicos séculos que foron forxando (e alterando) o mapa de Mitteleuropa ao longo da súa historia. Non vou referir as súas peripecias biográficas, sobretodo tras o estalido da Segunda Guerra Mundial, as lacerantes vicisitudes que padeceu na contenda clandestina contra o invasor nacional-socialista. Mais si me interesa subliñar o persistente desprezo, o preconcepto e a arrogancia (que rima con ignorancia) que moitos de nós mantivemos (e mantemos) sobre un sistema político e social, a Unión Soviética e os seus países acólitos do Pacto de Varsovia, no referente ás súas producións artísticas.
Aínda que consideremos que o sistema político que o comunismo instaurou nos países satélites de URSS cerceou as liberdades da poboación e impuxo un credo ideolóxico unívoco e estrito, non é menos obvio que a cultura (con todas as restricións, trabas e sancións que podamos imaxinar) floreceu até niveis absolutamente extraordinarios (sobretodo a partir do ano 53, isto é, da morte de Iosif Stalin). Digámolo claro, o sistema educativo polaco non foi tan medíocre cando deu lugar a unha das xeracións poéticas máis deslumbrantes do pasado século. Basta nomear, xunto ao noso autor, a outros dous conterráneos (ambos co premio Nobel de literatura) para ficar acongoxados: Czesław Miłosz e Wisława Szymborska. Tres poetas dunha calidade e dunha orixinalidade decerto sobrecolledoras.
Da vasta produción poética de Zbigniew Herbert, que vai de Corda de luz (1956) a Epílogo da tormenta (1998), eu destacaría Hermes, o can e a estrela (1957), colosal síntese da súa pluma. Dentro deste poemario eu prefiro as por el denominadas Prosas poéticas. Algunhas delas lembran ao Jorge Luis Borges de El hacedor, (por exemplo dos contos Las uñas ou Argumentum Ornithologicum), mais hai que lle dar volta á afirmación: o texto de Herbert foi publicado en 1957, mentres que o do arxentino saiu do prelo en 1960, xa que logo, non puido haber contacto ou influencia entre os dous escritores. Quero pór un exemplo:
Sempre tiven a sospeita de que esta cidade é unha falsificación. Mais só unha tarde con néboa de comezos de primavera, cando o ar cheira a almidón, descubrín en que consiste o engano. Vivimos dentro dun armario, no fondo mesmo do esquecemento, entre variñas rotas e caixiñas fechadas. Seis paredes pardas, perneiras de nubes enriba das nosas cabezas e o que hai pouco tíñamos por unha catedral, mais é un esbelto frasco de perfumes resesos.
Oh, pobres noites, cando nos pomos a rezar ao papaventos -sobrevoándonos- dunha avelaíña.
Notamos dúas diferenzas cardinais entre a prosa do polaco e a do arxentino. Herbert enche de ironía, ás veces de macabro sarcasmo, as súas páxinas; en Borges a aparición irónica é sempre episódica, case nunca central. Mais tamén o polaco alza o seu verbo a cumes de insólita beleza cando se deixa arrebatar polo fulgor lírico. Podemos comprobalo lendo o texto Equilibrio, que considero unha absoluta obra mestra de calquer literatura:
Herbert enche de ironía, ás veces de macabro sarcasmo, as súas páxinas; en Borges a aparición irónica é sempre episódica.
Era un páxaro ou máis ben un penoso resto dun páxaro devorado por parasitas. Coa súa plumaxe arrancada, coa súa pel xa azulada que un estremecemento de dor e repugnancia percorría; aínda tentou defenderse atacando co seu bico a móbil espesura dos vermes brancos que o cubrían.
Envolvino nun pano e leveillo a un coñecido meu naturalista. Observouno un momento e despois comentou:
“Todo conforme. Os vermes, que o están roendo, conteñen uns parasitas invisíbeis para o ollo humano e o máis seguro é que nas células destes se estexa xa operando un intensísimo proceso de transformación da materia. Portanto, isto non é máis que o clásico exemplo da estrutura fechada, nunha escala infinita, duns antagonistas que na realidade son interdependentes e condicionan o equilibrio de todo. Contrariamente ao que parece, isto é un sonrosado fruto ou, se así o preferes, a ruborizada rosa da vida.
Do que hai que se preocupar é de que ese espeso urdume de alento e espiración non rebente en nengún lugar, pois entón si que veríamos algo considerabelmente pior que a morte e moito máis ameazador que a vida.
Observamos o salto metafísico, a linguaxe limpísima, o ton tan científico como alucinatorio ou visionario. Exemplos que se poderían prodigar en todas e cada unha das prosas que adornan o volume. En poucos literatos a inspiración sustentou un discurso de tan altos quilates expresivos. En soma, unha xoia.
