O xornalismo é unha droga que deforma a realidade da propia profesión. Uns colócanse coas novas. Outros cos efluvios do poder. Uns poucos conseguen ser poderosos…, por un tempo.
Nós, que tanto presumimos de que hai que contar a verdade, non somos quen de contala sobre nós mesmos. E cando o facemos, ninguén nos cree, porque non queren nin poden crernos. Necesitan a súas crenzas e, os máis, só procuran argumentos para reafirmarse nelas… Non vaia a ser que teñan que mudar de ideas se se poñen a cavilar.
Os xornalistas somos tan nosos que nos premiamos uns a outros e, mesmo, as asociacións de xornalistas entregan premios a xornalistas sobrecolledores, que son louvados como mestres polos colegas que os detestan.
David Jiménez rachou con todo isto no seu libro El Director (Libros del K.O).
Non foi o primeiro en facelo, pero si o primeiro en desvestir unha profesión desde un posto de máxima dirección: un ano como director de El Mundo. Nada que ver cos libros de Juan Luís Cebrián ou Luis María Ansón ou o mesmo Emilio Romero, destinados a maior gloria propia e incensario dos que os rodearon, até empoleirarse ás cadeiras de Real Academia Española de la Lengua.
Na primeira lectura de El Director, enxerguei a un David Jiménez inxenuo, que logo de andar de correspondente por medio mundo aterraba na dirección de El Mundo e descubría que quen verdadeiramente mandaba non era o director, senón o capital.
Aqueles aspectos das loitas internas da redacción, olleinas como “crónicas do corazón” para consumo interno da profesión, sobre todo porque usa moitos pseudónimos ou alcumes para referirse as persoas que aínda hoxe traballan en El Mundo e iso dá moito que falar.
Na segunda lectura, máis demorada, apreciei a súa valentía para contar o que conta, con nomes e apelidos, das relacións dun director coas empresas e cos gobernos, e como é quen de queimar todas as naves sen que poda volverse atrás e ocupar de novo un posto semellante na dirección dun medio de comunicación.
Aquí aprecio a valentía de David Jiménez e, tamén, o verdadeiro interese do libro, máis alá da malévola endogamia profesional. Porque na profesión falamos moito de nós mesmos, criticamos moito, pero facémolo de portas a dentro.
Canto máis información teña a cidadanía, máis e mellor poderán ler os xornais.
David Jiménez quixo ventilar a profesión abrindo as fiestras del El Mundo para que saíse a verdade que se acocha ao lector diariamente.
Algúns colegas criticárono por esa “traizón”, pois pensan que se os lectores saben a verdade nunca máis van crer as mentiras dos xornais. Outros pensamos que, precisamente, canto máis información teña a cidadanía, máis e mellor poderán ler os xornais.
O xornalismo de investigación
Un dos relatos de máis actualidade é como funciona o chamado “xornalismo de investigación” nos principais diarios españois. Lembra a súa primeira entrevista co famoso comisario Villarejo, como lle gravou a conversa, como existen dúas faccións enfrontadas na policía. Como cada facción “esixe a publicación de informes prexudiciais para a outra como condición para seguir filtrando informes” nunha guerra na que utilizan a xornais e xornalistas, que se alían con un ou outro bando, como carne de metralla.
E relata como conseguían as famosas exclusivas:
“Recibín unha primeira pincelada de como funcionaban Las Cloacas e o xeito no que contaminaran o traballo da prensa en España. As súas investigación podían ter como orixe investigacións reais ou ficticias, os seus informes estar documentados ou inventados e as súas intencións ser máis ou menos corruptas. A diferencia era que mentres Woodward [un xornalista de El Mundo] trataba de distinguir unhas cousas doutras, toda unha xeración de supostos xornalistas de investigación prosperaran mercando un material que sabían avariado, nun xogo de favores onde a verdade era un incordio prescindíbel. O Comisario (Villarejo) tiña un bo feixe de informadores baixo a súa corda, cimentara a carreira dalgúns e, do mesmo xeito, tiña a información e os audios para fundilas”.
A luz desta descrición, o lector pode entender moito mellor o xornalismo de “exclusivas” que se veu realizando no Estado español. Un xornalismo que, segundo afirma David Jiménez, “ten un dos niveis de esixencia máis baixos de Europa, na rigorosidade, na ética e na independencia”.
El Mundo de Pedro Jota
Tamén é de interese para os profanos a profesión, o retrato que realiza do xornal do que foi director e fundador de El Mundo.
“A cultura xornalística de El Mundo, coas súas virtudes e os seus defectos, era herdanza dos 25 anos de dirección de Pedro Jota. Inculcara a valentía de publicar o que outros non se atrevían e a procura obsesiva da exclusiva. A idea de que o poder debía temer a prensa e non ao revés. Pedro Jota tamén creou un ambiente no que todo valía na procura do scoop, desprezábase calquera debate moral sobre os métodos e existía unha grande tolerancia ás trampas, xa consistiran en situar a un enviado especial na nova cando aínda estaba na súa casa, publicar informacións antes de que estivesen suficientemente contrastadas ou birlar as primicias da competencia sen citala. Tiñamos aceptado a dobre personalidade dun director que mesturaba a coraxe de Ben Bradley na súa teima en seguir co Watergate até o final e a fraqueza ética de Walter Burns, no director de Primeira Plana disposto a todo pola nova”.
E pon exemplos do que afirma. Poida que o máis senlleiro sexa a información de El Mundo nos atentados do 11 de marzo do ano 2004, “que marcarían a El Mundo para sempre” ao querer culpar do atentado a ETA. Así o conta en El Director:
“A decisión de participar na guerra de Irak uns meses antes fora moi impopular e Aznar temeu que unha autoría islámica faríalles perder as eleccións, que se celebraban tres días despois. Jota creu a versión do Goberno e, cando a realidade lle mostrou que non era así, en lugar de rectificar embarcámonos nunha fuxida cara adiante que nos levou a publicar durante anos supostas investigacións para reafirmar a nosa teoría dunha grande conspiración. Era difícil atopar a alguén na redacción que pensara que o que estábamos a facer tiña algún senso, pero máis difícil era atopar alguén que tivera fígado de dicirllo ao director. Todos, uns desde as proximidades do Despacho, outros, coma min, desde a comodidade dunha corresponsalía, calamos mentres o diario convertía coincidencias en evidencias, se alimentaba de informacións pouco fiábeis da facción policial que dexeneraría nas Cloacas, esaxeraba calquera elemento que axudara a defender a nosa versión –e agochaba datos que puidera contradicila–, mercábase a testemuñas para que defenderan as nosas informacións e procurábase a destrución da reputación de calquera, xuíz, policía ou xornalista que non seguise a nosa estela…”
Como se pode comprobar todo un xornalismo ético.
Xornalismo de filtración e faladoiro
Conta David Jiménez en El Director, como cando se aplicou a que había que distinguir as información “reais das contaminadas”, os xefes desesperábanse “porque estaban afeitos a filtración e publicación exprés de todo o que nos chegara”.
Que é iso da ética? Como lle di unha vez o director xeral cando Jiménez lle contrapón que moitas portadas das de antes eran falsas, “o que importa é que os lectores as crean, pois o que queren é que lles den fregas coas ideas dos nosos”.
Unha vez vai velo a seu despacho de director unha xornalista porque desde a policía política do ministro Jorge Fernández Díaz se estaba ofrecendo aos medios un informe policial fabricado á carta sobre o suposto financiamento de Podemos no estranxeiro.
“Existe ese informe?”, preguntou a xornalista no ministerio. “Existirá”, dixéronlle, dándolle a entender que o improvisarían se eles querían publicalo.
Jiménez afirma que teimaba en “eliminar o xornalismo declarativo que leva aos partidos a marcar a axenda con citas prefabricadas sabendo que as recolleremos sen contexto nin información adicional para contrastalas”, nunha descrición que aínda é máis acentuada nos xornais galegos.
E cando hai xornalistas que non queren pasar polo aro, pois césanos, dado que “coleccionar cabezas de xornalistas era un hobby de larga tradición entre os nosos políticos desde os tempos da ditadura”.
Uns xornalistas que están nos faladoiros segundo as afinidades cos distintos ministros e que, cando non recollen os argumentarios que lles mandan, son apartados e rematouse o sobresoldo.
Jiménez afirma que se xustifican pois teñen “”fillos e hipotecas”. Cantilena que eu tamén escoitei moitas veces a certos colegas.
Quen manda, manda
Semella, polo que conta no libro, que a David Jiménez lle levou algún tempo saber quen verdadeiramente mandaba nos xornais. Os Acordos, como se coñecen os pactos negociados coas grandes empresas, ao marxe das cifras de audiencias ou impacto publicitario, salvaron a maioría da prensa durante a Grande Recesión e tumbaron aos non afectos:
“O intercambio de favores entre a prensa e empresas estaba tan enraizado, desde había tanto tempo, que non facía falta que descolgaran o teléfono para que os directivos cobraran a súa parte: nas redaccións tíñase interiorizado que empresas como Telefónica, o Banco de Santander ou El Corte Inglés eran intocábeis”.
Os dirixentes do IBEX adquiriran un poder total sobre os medios, sen que “o director tivese que coñecer necesariamente os acordos”.
O que máis xornalistas tiña en nómina seica era, segundo Jiménez, Cesar Alierta, presidente de Telefónica, que lle pagaba soldos de escándalo a máis de oitenta famosos xornalistas.
Así, conta unha cita con Francisco González, á que acude acompañando ao director xeral de El Mundo:
“Con toda a naturalidade de quen pide unha segunda cullerada de azucre para o café, deixou caer a posibilidade de que se inxectase unha boa cantidade de diñeiro extra aos Acordos que tíñamos co banco. González dixo que se amañaría, sen máis. O banco, como outras empresas do IBEX, tiña un fondo dedicado a mercar favores periodísticos, axudar a crear diarios de xornalistas afíns e premiar a líderes mediáticos que axudaban a mellorar a imaxe dos seu presidente”.
O que máis xornalistas tiña en nómina seica era, segundo Jiménez, Cesar Alierta, presidente de Telefónica, que lle pagaba soldos de escándalo a máis de oitenta famosos xornalistas.
Pero non eran só Telefónica. Como afirma Jiménez, os “sobresoldos para informadores estaban agora á orde do día, pagados por axencias de comunicación, clubs de fútbol, partidos políticos e grande empresas”. Ou non tan grandes, afirmo eu.
Pero o “o mercadeo da información contaminou aínda o mítico xénero da entrevista, que agora se ofrecía en troques de publicidade ou diñeiro”.
Así obran algúns xornais, segundo lle conta a xefa de prensa dunha empresa ao autor do libro: “primeiro escriben algo negativo que nos afecta, logo chámanme para recoller a miña opinión e ofrecerme unha entrevista onde ofrecer a miña versión. Digo que vale e dinme que son tantos miles de euros”.
É o que denominan “xornalismo de trabuco”.
O sistema sostén a novos diarios dixitais que operan facéndolle a empresas e institucións públicas “ofertas que non podían rexeitar: ou ingresaban unha cantidade de diñeiro en publicidade ou eran golpeados con informacións comprometedoras, moitas veces inventadas. Entre os máis descarados estaban os chamados confidenciais, diarios creados sen apenas medios que vivían da chantaxe e contaban co silencio cómplice dos medios tradicionais, porque dedicaban moito espazo a publicar chismes sobre a prensa. Os xefes temíanos”.
O xornalismo espectáculo e de trabuco, os sobresoldos, os xornalistas anuncio, as prebendas institucionalizadas ou a rendición fronte ao poder da prensa tradicional, levou a este oficio ao seu momento máis baixo desde a democracia… “Ningunha oportunidade se desaproveitaba. Toda información delicada tiña o seu valor. E ningunha era máis prezada que a que se gardaba no caixón… E, a pesar diso, ninguén o diría asistindo ás reunións dun diario, un telexornal ou un programa de radio. A profesión levaba a súa decadencia coa discreción dunha madame de Moulin Rouge e as nosas intimidades case non pasaban os parrafeos dos xornalistas. O oficio que tiña como esencia contar as cousas tíñase convertido nun gardián dos seus propios segredos inconfesábeis: aos xornalistas gustábanos contar unha boa historia, pero non a nosa”.
Pero David Jiménez colleu e contouna. E puido contala pois, na súa liquidación, incluiu unha cláusula que constaba que non podían censurárselle os seus dereitos constitucionais. Outros colleron o diñeiro e quedaron amarrados. Aí está a afouteza de Jiménez.
Un libro para entender a prensa da “capital”, pero que aínda se queda curto no caso galego.
