Nos anos 80 foi habitual nos palcos galegos Zé Mario Branco (Porto, 1942-2019). A súa relación co noso país fíxose moi intensa cando se organizou no Parque de Castrelos de Vigo a homenaxe Galiza a José Afonso, na que tamén actuou con grande éxito. Figura principal da música portuguesa, antes e despois da revolución do 25 de abril, José Mário Branco foi entrevistado nas páxinas de A Nosa Terra no outono de 1985 (nº 280). En novembro de 2018, coincidindo coas cinco décadas da súa carreira musical editouse o seu derradeiro disco compilatorio.
Músico, compositor, poeta, intérprete, orquestrador, actor, artista. Activo militante nos acontecementos do Maio francés e no Abril dos cravos portugueses. Nunca estivera antes do verán a cantar na Galiza, para case todos fora o grande descubrimento do Festival-Homenaxe Galiza a José Afonso. Agora vai estar en xira na campaña electoral do Bloque Nacionalista Galego, sete mitins-festa cun atractivo novo, gratificante. Ze Mário Branco, un dos importantes traballadores da Cultura portuguesa foi entrevistado en Lisboa por ANTONIO MASCATO.
Imos falar do Portugal antes do 63, no que refire á política e á cultura…
O meu despertar á vida política, como tantos outros xoves do tempo, veu dada pola participación na vida cultural. A represión política era demasiado forte, por consecuencia levouse ás actividades culturais a axitación política. Como estudante integreime nesa lóxica, nos cine-clubs, na Acción Católica xa que na altura era militante católico progresista, aínda a través da música ou da poesía. Ou sexa, as persoas non podían reunirse, expresarse; non existían oportunidades de axitación política directas logo recorreuse ás actividades de tipo cultural para expresarnos.
A xeración inmediatamente anterior á miña desencadeou un proceso de loita nas universidades, a causa reivindicativa fora a autonomía das Asociacións de Estudantes. Aquel proceso radicalizouse e veu dar nun dos vectores fundamentais da loita contra o réxime. O movemento estudantil foi a gran escola de cadros políticos. Eu que non era aínda universitario formei parte da primeira promoción de estudantes de Liceu que loita por ter Asociacións Libres no interior dos Liceus. Paso rapidamente do catolicismo progresista para as ideas revolucionarias, para a marxismo e o Partido Comunista.
Nesa altura, sobre o ano 63, es un destacado militante xuvenil, ficas preso pola PIDE, es liberado tempo despois e foxes á Francia para non ter que ir á Guerra colonial.
No ano 63-64 comeza un fenómeno que ía ter forza, a fuxida da guerra, a deserción. Fora o estudantado a vangarda. O Partido Comunista, daquela aconsellaba ir para a Guerra, moitos xoves desobedeceron, como é o meu caso, non aceitaba esa directiva e fuxín para a Francia. O propio movemento de fuga foise ampliando, mesmo confundíndose co caudal de fuga por razóns económicas: a emigración. O Partido Comunista tivo que recoñecer que ese movemento tiña grande importancia.
Exilio na Francia, por que escolles ese país? Cal foi alá a túa actividade?
No ano 63, cando vou para o exilio só coñecía —do estranxeiro— a Francia, alén diso era un bo alumno de francés, falaba ben a lingua francesa e coñecía París. Mais, a Francia e París eran no 63 un foco de atracción para os intelectuais portugueses exiliados. O período 63-68 caracterizouse por ser unha continuación da loita que estábamos a dar en Portugal. Coincidiu coa creación do primeiro movemento de loita de inspiración maoísta, portanto de crítica das teses do Partido Comunista Portugués e as do Partido Soviético. Portanto eu formei parte do grupo de xoves que estivera no PCP e formaron o primeiro grupo marxista leninista que veu dar a corrente maoísta que logo se concretou na UDP (União Democrática Popular).
Era un tempo conflitivo, non?, de paixón mais sen a tranquilidade necesaria para análises obxectivas.
Era. Unha fase de loita entre faccións de portugueses polo control de asociacións de estudantes portugueses en París e cousas do estilo.
Chega Maio do 68, París a ferver…
Aquel foi o acontecemento que rebenta todas as estruturas. Mudou tanto! Os amigos pasaron a ser máis internacionais, músicos e artistas, políticos. A nivel persoal dei o salto para o mundo do espectáculo, teatro, música, cinema. Fundamos estruturas de animación culturais, os emigrantes portugueses xeran grande actividade asociativa, cultural, política a partir do 71, eu dedico os últimos anos da exilio á escena, espectáculos artísticos moi variados.
Si, Maio do 68 foi importante para ti, supoño que Abril 74 foi a grande ilusión feita realidade.
Hai moitas maneiras posíbeis de falar de Abril, sobre todo entre a intelectualidade que non precisa da revolución para matar a fame, percebes? O 25 de Abril foi a proxección de todos os soños revolucionarios dunha xuventude e a constatación de que as cousas non son simples. No persoal o proceso ensinoume que o discurso artístico non cabe dentro do discurso político, que o artista ten por veces cousas para contar á xente que están alén dos límites da política. O 25 de Abril foi un dos momentos da historia da humanidade en que hai unha serie de coincidencias, de confluencias represivas. Portanto, curiosamente, o 25 de Abril meteume tanto na política que me afastou dela, colocoume cuestións políticas que eu non fun capaz de resolver, non teño condicións para resolver. Hoxe, cinco anos despois de deixar a militancia, sigo a estar comprometido, solidario.
A xente fala da ilusión de Abril abortada. Pero houbo un Abril que foi real. Que ninguén pode xa tirar fóra.
Claro, o que estaba a acontecer, estaba a acontecer. Hai unha dimensión do real aí que escapa á ilusión, o momento da Xusticia popular, da ocupación das fábricas, na toma das terras, para min reforzado coa memoria do Maio francés. Todo iso foi moi verdade, moi real.
Como foi a túa actividade política no momento?
Eu era dirixente dun Partido Revolucionario, participei en comicios, dei palabras de orde, candidato a Deputado; foron cousas moi verdadeiras da miña parte, só que estaba nun proceso un tanto inmaduro, xuvenil. Fíxenme independente, gañei en capacidade de relacionamento con toda a xente e fun dar a un grande radicalismo aínda maior, acentuouse o meu antagonismo radical co sistema.
O Zeca Afonso canta que «o que faz falta é axitar á malta» (ao persoal) ben, pois eu teño comprobado un feito que me ten intranquilo, desacougado: vamos ver, o grao de desmobilización do persoal (da malta) é terríbel, acho que se está a dar un terrorismo do Estado, con reforzamento da policía, corpos especiais, Lei de Segurança Pública perfectamente antidemocrática, detencións masivas con xente que fica presa por seis meses, sen probas, sen xuizo, sen cargos.
Percibo, entre a malta que eu coñezo unha pavura diante de feitos como os que estou a relatar. Unha amiga en Lisboa ficou na cadea por case dous meses, sen nada a ver con cousas das que a acusaba a policía, foi libre sen cargos, cando quixo denunciar ao Estado foi desaconsellada polos avogados, pois iso inviabiliza outras saídas da cadea sen cargos.
Como é posíbel axitar a malta cunha práctica estatal tan fascistoide? Non sei se concordas con iso que estou a dicir.
Concordo, concordo. Mais vou referirme a outra cousa que tamén é moi grave en Portugal, aínda ti non falaste mais eu vou adiantar. Olla! en Portugal, hoxe, hai fame, despedimentos masivos, salarios en atraso, miseria cotidiana que é a forma mais brutal de terrorismo oficial de Estado. Eu xa vira Francia nos anos anteriores ao Maio, por iso non fiquei sorprendido da técnica utilizada na reconversión do sistema, uniforme nos países capitalistas da Europa, sempre que hai crises moi profundas do Estado.
No fondo o que penso é que o máis grave non é a forza que falta ás persoas e a confianza nunha perspectiva do Partido Comunista en determinados momentos, xa non falo da extrema esquerda idealista por non ter, ao ser mínima a súa capacidade, responsabilidades maiores, honestamente penso que o PCP no período que tivo grande poder utilizouno case exclusivamente para garantir nas antigas colonias a influencia soviética.
A súa preocupación cando tivo poder, foi favorecer a unha determinada elite operaria, a unha camada que ía fornecerlle máis cadros. Os revolucionarios, os terceiro mundistas, aqueles que pensaron ter unha terceira vía entre os dous grandes imperialismos viñeron descubrir que non hai, ou que aínda non hai, ou que non saben cal é a saída.
Zé Mário, cal é a saída?
Imos falar das causas fondas para ver se a xente descobre. Esa é a miña posición, case que psicanalítica, o cadro político estudantil, sindical, cultural, alén do asunto do despedimento, da renda da casa e cousas así mantén perspectiva de futuro, non sabe para onde está a apuntar a fusil. Portanto hai un rexurdimento do egoísmo, do imediatismo; unha grande perda de solidariedade social, un desarmamento dos frontes de loita. Percebes? o «sálvese quen puider» novamente.
Entendo que estás a ser especialmente crítico co Partido Comunista Portugués, cando eu vexo que unha alternativa electoral como APU ou un PCP forte é válido —en tanto nin hai unha alternativa mellor— para facer fronte ao fascismo que regresa. Non vexo quen pode máis levar á fronte ao pobo portugués. Non nego a necesidade da crítica, por suposto.
A maior parte das persoas que están á procura de mudar a sociedade portuguesa están no Partido Comunista. Penso que é importante para un xove facer a experiencia de estar coa APU ou militar no PCP, aliás iso xa aconteceu cos meus fillos e non dei para atrás deles.
A miña relación con esta temática é demasiado antiga e conflitiva como para ir ao grao. Deixemos isto, teño grandes amigos no PCP, pero estou á procura doutros, algún estará —seguro— no CDS, quero alá ir e ser seu amigo alén das filiacións políticas persoais.
A miña é unha posición que recusa a lóxica dos blocos, estou nunha alternativa frontista, a dar grande importancia ás novas frontes de loita: o feminismo, a paz, ecoloxía… Teño a miña vida atrás, cargada de experiencias. Fun do primeiro grupo que se revoltou contra o Partido Comunista e fiquei moi marcado por esa experiencia. Non ando nos xornais, a facer propaganda anticomunista, teño moito coidado e é unha posición moi difícil de estar crítico co PCP sen pasar a ser a favor da dereita. Esta lóxica infernal está sempre dentro da miña cabeza.
A miña é unha posición que recusa a lóxica dos blocos, estou nunha alternativa frontista, a dar grande importancia ás novas frontes de loita: o feminismo, a paz, ecoloxía…
Gustaba que falases do Otelo.
O Coronel Otelo Saraiva sempre recebe nas miñas actuacións unha cantiga homenaxe, «eu veño de lonxe, eu vou para lonxe», ti podes discordar de todo canto el fai, pero nunca perdes o amor por el. Ese é Otelo no fundo. Aos que o están a xulgar dígoIles «voçês poden tirar do Otelo tudo o que ele tem, mas a voçês xa ninguém vos tira tudo o que el vos deu». É iso, comprendes. Hai outro aspecto que eu non podo perdoar, esta sociedade non terá calquera autoridade moral para xulgar ao Otelo, non teñen. Xuíces corruptos, ministros ladróns, policías asasinos, quen está a xulgar a quen? Admitindo que o Otelo fose responsábel polo que os tipos din que el é, fíxate ben, aínda admitindo iso, quen son eses que están a xulgar, eses policías, eses ministros, eses xuíces. As diverxencias que teño con Otelo convérsoas diante del, corazón fronte corazón. Que queres? Que andas a facer? O amigo fronte, ao lado, ao amigo. Pero eses Tribunais de que! Todo é falso, non teñen autoridade para xulgar ao Otelo. Aos outros non coñezo. Non sei.
«A cantiga é unha arma, de pontaria, a cantiga é unha arma e eu não sabia», os cantores de intervención, están a sofrer as consecuencias da súa actitude, da súa ética?
Houbo iso en determinado momento, eu acho que xa ultrapasamos esa fase. É natural que no momento en que os cantantes se identificaron co movemento da cantiga popular fosen represaliados, como o foron os delegados sindicais de vangarda, ou as cooperativas de operarios, na fase na que comezaba a caer a revolución.
Isto ten a ver coa importancia que eses cantores tiveron antes, durante e despois do proceso. A importancia dos cantigueiros na resistencia, na afirmación do proceso revolucionario e agora na nova resistencia, foi decisiva, é decisiva. Trátase dun movemento que naceu co Zeca Afonso e continúa. En termos de público, de populación, a canción foi moi importante, portanto a represión tamén foi.
Non houbo un proceso, perfectamente estudado nalgún Ministerio, de potenciacion de grupiños pseudo rock, superficiais e moi comerciais, que desviaron a atención musical cara eles fronte aos cantigueiros?
Ese proceso coincide coa morte do Adriano Correia de Oliveira e a doenza do Zeca, mais xa non interesa nin á xente xove que está a reafirmarse na canción popular portuguesa. Non hai ningún grupo ou músico que consiga encher un grande teatro pavillón, a non ser os cantigueiros.
Podo falarche do meu caso, ti estiveches alá no Coliseu, cheo con todas as xeracións, os mais noviños e seus avós. Como a min, acontece con outros artistas que son sinais de referencia. O rock portugués esmoreceu, foi pouco frutífero en termos artísticos e tivo que deixar paso á canción política, empeñada ou de intervención.
O teu disco longo anterior (Ser Solidário) foi editado de maneira especial, ti pedías quiñentos escudos a quen acreditase en ti para gravar e enviar logo o disco. Por que esa fórmula? A xente como pode comprar un disco que non coñece nin sabe con certeza que vai ser editado?
Eu acho que as editoras só existen porque nós somos pregui-zosos, facer discos é fácil, venderllos a quen quer comprar tamén é fácil. Fixen iso por rebeldía contra as diversas maneiras de censura, nos tempos que facer as cantigas que son necesarias sen caer na auto-censura, sen estar a ver se vai co-lar pola peneira ou non. Hai que facer creación necesaria, se non entra por riba da mesa vai por baixo.
Vamos dicir todo, tanto se queren como se non. No fascismo eu gravei cantigas contra a guerra colonial, pois entraron en grandes cantidades en Portugal. Non aceito a censura de maneira ningunha. Coloco no mesmo prato á censura política do fascismo e á censura comercial da editora. Entón a miña relación con elas sempre foi difícil e ocasional. «Ser solidário» resultou moi ben, alén de ser rexeitado por sete editoras. «A noite» foi diferente, elas querían o disco, mais era esteticamente arriscado. Eu non podía compor aquela música e estar a pensar se a editora ía estar conforme ou non. En tanto aparece UPAU como cooperativa e facemos un mínimo de diñeiro cos cheque disco, contodo saíu, sendo eu o produtor.
Á procura de que cousas anda o Zé Mário Branco, que pretende reflectir na súa obra?
Iso é moi complicado de responder. Todo iso nace da necesidade vital de comunicar, a música, a canción e o teatro son os vehículos de comunicación. Penso que a miña comunicación co público agora está no nivel de contacto poético, iso é «A Noite». Non hai camiño feito, hai crise da conciencia, da ideoloxía, está por facer todo, falo do real e do imaxinario, pero quero ir ao fondo das cousas.
Estou próximo, sempre disposto, para as campañas de solidariedade, son o artista que máis espectáculos de gracia ten dado, para os Bombeiros Voluntarios, deficientes renais, en Nicaragua, Deficientes da Guerra de Angola, salarios en atraso, para o Zeca, para Timor Leste, acho que esa é a miña función neste momento. Estou á procura do capital cultural que a xente ten para axudar a que apareza unha alternativa política.
Zé, quixen deixar para o fin a túa referencia ao Zeca, o grande poeta, o cantor popular, o símbolo de tantas cousas.
O Zeca, olla Antonio, o Zeca, é iso que ti dixestes, mais para min aínda ten a carga sentimental, de filiación moi forte co Zeca Afonso. O que impresiona del é a grande coherencia que hai en todos os aspectos da súa vida, da súa importante obra. O home bo, o home solidario que ten todos os referenciais aos que eu agora me agarro. Estivo sempre co compromiso verdadeiro evitando o fácil compromiso. Digo isto porque o Zeca está a pagar o prezo desa grande coherencia, a pagar co seu corpo o grande desgaste que provoca ese compromiso ilimitado ao home público. O estado psicolóxico e moral en que o Zeca se encontra neste momento é exemplar dunha enorme vitalidade, mais do que nunca activo, solidario e verdadeiro. Foi o único home público portugués que defendeu a violencia revolucionaria nunha entrevista no maior semanario burgués de Portugal. Defendeu esa violencia denunciando a real violencia do sistema.
Ti estás a traballar agora nun novo disco do Zeca, con gravacións de hai un tempo e algún texto poético del que é lido entre cantigas dos seus amigos?
Si, é así, fíxate, só parece o Zeca egoísta cando se trata da súa obra, mais é pola grande importancia da súa música. Cando este periódico publica unha entrevista con el, cando dá a pauta a seguir na súa homenaxe galega, el está a pensar na situación político-cultural do pobo galego, na importancia dos Timores, ter estado alá na proxección dos músicos, na axitación da malta. Nunca nel. Foi marabillosa a homenaxe que vostedes os galegos conscientes fixeron ao Zeca. Hai que loitar, hai que denunciar, sempre á fronte, Nicaragua, Timor, salarios en atraso, despedimentos, represión. Eis o Zeca, é tan natural nel, tan orgánico, tan permanente, é difícil dicir máis, só que a Zélia é unha gran compañeira para o home bo que é o Zeca.
