Nas páxinas de A Nosa Terra, entre xaneiro e setembro de 1982, mantívose un debate aberto sobre os distintos pasos que colectivos, partidos e persoas independentes darían na fundación do Bloque Nacionalista Galego o 25 e 26 de setembro daquel ano, no frontón de Riazor. Recollemos neste PDF o percorrido documental daquel debate, e tamén aportamos unha galería fotográficA daquelas dúas xornadas de intenso debate que inclúen os retratos de Alfredo Suárez Canal, Eduardo Gutiérrez e Xosé M. Beiras, que eran cabezas de listas da organización nacionalista nas inminentes eleccións xerais de outubro de1982.
Chega a novena edición da celebración en agosto das escritoras galegas, organizada desde A Sega. Xa hai varias semanas nas que diferentes escritoras lémbrana e len o seus textos (#IXDGL#DGL22#DíadasGalegasnasLetras). Recollemos aquí a entrevista que lle fixo Carme Vidal no ano 2000 e a súa derradeira columna no semanario no que colaboraba a cotío.
Luísa Villalta
«As culturas armadas contra a globalización son aquelas nas que perviviu o seu folclore»
CARME VIDAL
En O outro lado da música, a poesía, Luís Villalta analisa dúas facetas da actividade artística que sempre entendeu como complementares. A artista mergúllase na historia da literatura galega, para reinterpretar a relación entre as dúas artes, música e poesía, que tan presentes están na súa traxectoria. Por iso o ensaio que ven de publicar A Nosa Terra responde ás inquedanzas criativa de Luísa Villalta, aínda que, desta vez, a autora de Música reservada, Ruído, Silencio ensaiamos, Teoría de Xogos ou As certezas de Ofelia, non fale da súa obra.
O ensaio parte da tese de unión entre música e poesía.
A expresión ritual da palabra en si mesma é xa música, unha produción sonora dentro das características do canto. O que acontece é que a palabra se foi especializando en significacións concretas e, en cambio, a parte sonora do propio canto tira para o lado da expresividade sen esa forma semántica concreta senón meramente emocional. A poesía asume todas as características da música e se nos parece que, hoxendía, se vai prosificando hai que ter en conta que ese camiño tamén o recorreu a música que foi perdendo regularidade rítmica. Foron en paralelo e, desde un princípio común, chegaron a diversificarse nun momento recente que na cultura occidental sitúase no século XV. Por un lado naceu a poesía como texto escrito, cun son implícito que non se ten que manifestar, e a música como linguaxe en si mesma.
Nas cantigas medievais faise máis explícita esa unión?
Nesa orixe da nosa literatura pode demonstrarse que aínda son un todo. De todos xeitos, na época medieval tamén se deixa traslucir unha certa consideración da música como algo que está supeditado á poesía, á letra, porque a música representa un campo ambiguo de emocións non en exceso racionais, mentres a poesía enténdese como o que na cultura grecolatina se chamou logos, o característico do ser humano. A poesía é portadora de avlores racionais e a música veículo no que se sostén o logos.
Esa supeditación marca tamén a distinta consideración social de xograres e trovadores?
O logos é o aristocrático, o importante, e así os trovadores tiñan que demonstrar unha grande mestría cando compuñan as súas letras. Os que se ocupaban da parte musical eran os xograres que eran valorados na medida en que tocaban mellar ou peor, pero vilipendiados cando se metían a trovadores, cando accedían á parte textual.
A música semella ter, pola contra, unha cativa presenza nos estudos de literatura medieval.
Esa é unha das claves de que teñamos tan pouca tradición musical escrita. Só se conserva nas cantigas de Martín Códax e noutras de Don Dinís e non temos coñecemento de máis cando todas tiñan a súa parte musical. Mesmo no cancioneiro de Ajuda aparece o espazo para a música.
Esa relación que logo se rompe, pervive na tradición popular?
É onde continúa ese vencello entre música e poesía. Aínda hoxe se perguntamos o que máis interesa na música pop e de consumo de seguro a maior parte da xente se inclinaría polo texto, pola comunicación de sentimentos e emocións. A canción é a pervivencia desa unión pero a nivel de historia das dúas artes houbo unha polarización a partir do século XV. A poesía vólvese meramente texto, aínda que conserve estigmas e características que son recordo da súa musicalidade como ritmo ou rima. A música tamén se ensimismou e se fixo linguaxe autónoma, ao independizarse da palabra na cultura occidental permitiu que tivese unha evolución máis complexa que outros sistemas musicais. Unha e outra arte gañan en complexidade pero pervive a nostalxia da outra, coma un membro amputado do que se conserva a memoria.
Que papel xoga a música como referente literario no Rexurdimento?
Aos escritores do Rexurdimento seríalles moi fácil traducir ao galego a poesía que se está facendo noutras linguas, sen embargo, o que fan é coller un referente da cultura popular que é a canción popular. Así ternos a Alborada de Nicomedes Pastor Diaz, a Gaita Gallega de Pintos, os Cantares Gallegos de Rosalía de Castro ou a recuperación dos mitos patrióticos que se fundamentan na cultura musical popular que fai Curros Enríquez. En Pondal aparece, sen embargo, a utilización da música na medida en que se concibe a poesía como canto que se recorda, igual que facían os bardos. Pondal chama continuamente a recordar o propio canto, pero non recolle instrumentos como a gaita porque rexeita o popularismo, o uso dionisíaco. Bota man, pola contra, dun instrumento apolíneo como a harpa que entende como algo aristocrático.
Que relevancia ten o Nacionalismo Musical Galego?
Deu moito xogo na cultura galega e viña avalado por un grande éxito na música rusa, onde naceu buscando potenciar as características propias fronte un sistema musical de corte centroeuropeo. Trátase dunha idea de ruptura coa tradición hexemónica da música alemana e italiana e de potenciación dos recursos da música popular. No noso ámbito, Marcial del Adalid incorpórase á pesquisa do propio folclore e as Irmandades da Fala inclúen nos seus presupostos fundacionais a necesidade de potenciar a música inspirada na tradición popular porque deste modo afianzan as características propias. Un dos seus primeiros obxectivos é a creación dun conservatorio nacional onde se estude todo o relativo á música galega. A ruptura produciuse no 1936. Até entón a música estaba involucrada no devir cultural galego como parte do sistema, despois perdeuse a conexión entre o labor musical e as outra angueiras da cultura galega.
En que consiste a ruptura que promove Manuel Antonio?
O Nacionalismo Musical Galego está no mesmo movemento de recuperación cultural que se leva a cabo no Rexurdimento en todo os ámbitos. Cando chegamos a Manuel Antonio encontramos unha actitude rupturista con respecto á tradición, emprega o referente musical patriótico como algo que está en decadencia, traxicamente abocado a perderse, como eses gaiteiros triste que retoman á súa aldea vencidos. Sempre hai unha connotación de melancolía, de esgotamento do discurso patriótico como é normal nun vangardista.
Vostede sitúa na conxunción de música e poesía a creación dos símbolos patrióticos.
Porque é onde residen os símbolos da cultura popular que é oral e ten unha dimensión fónica. Dificilmente se podía basear a recuperación da cultura galega nunha tradición escrita que non había, nace por reivindicación do xenuinamente galego que é o popular. Esta fase esgótase en Manuel Antonio que se mostra distante e irónico coa sobrevaloración da cultura popular e pon en crise os símbolos patrios. Entendo tamén que as únicas culturas que están ben armadas contra a globalización son aquelas nas que perviviu o seu folclore, non ancorándose nun punto senón evolucionando coa sociedade como aconteceu coa música irlandesa ou o flamenco. Isto non aconteceu co folclore galego, que foi asistido artificialmente pero non perviviu como manifestación cultural.
Os poetas máis cantados continúan a ser os máis populares?
Hoxendía a música segue a ser o vehículo de difusión de determinados poetas, penso, por exemplo, en Celso Emilio. Temos, sen embargo, outros niveis de elaboración musical que tamén deberían ser galegos por máis que non teñen estes sinais de identidade. Non coido que sexa preciso ter uns determinado estigmas que os identifiquen como propios, a non ser a utilización inescusábel da lingua.
(ANT nº 922 17 de febreiro de 2000)
A derradeira columna: Cultura, cultureta, culturismo
Luísa Villalta
Unha clase de fame que non damos superado desde a posguerra é a fame de cultura. Entre o automatismo que impelía a Millán Astray a levar a súa única man á pistola ante a só mención da palabra e os nosos días de hoxe, foron cambiando as cousas, é certo, pero o verme da escaseza, da infravaloración, da cutrería en definitiva, aínda nos roe por dentro o estómago da cabeza, se segue a valer a analoxía. No tempo de Franco, non cabían matices: a prohibición foi, por desgraza, a súa maior homenaxe á cultura. Por iso mesmo, no tempo e circunstancias que eu atinxo a testificar, a cultura tamén acadou o valor de maior arma contra a ditadura en favor da liberdade de pensamento, de información e de opinión, núcleo mesmo de todas as demais liberdades. Canda a cultura, o sentido crítico e a dignidade virían por si sós a construír unha sociedade xusta. Así o creimos un día e así miramos de poñelo en práctica tanto no persoal como no colectivo desde entón. Pero chegaron arrecendos democráticos e con eles tamén chegou un momento en que tanto afinco, para alén de inútil, caiu no demodé. Quen non se lembra? Eran tempos de goberno «progresista», portanto, sentido crítico, liberdades, para que? Tempos foron en que a cultura de súpeto se volveu aborrecida, mesmo triste, boa só para aqueles energúmenos que non sabían divertirse e tirar partido da «movida» subvencionada e proto-industrial, o que se deu en chamar a «cultureta», coas súas xentes recén empoleiradas, satisfeitas, sumisas e que, agás naquela primeira oposición á OTAN, depuxeron as súas armas críticas en favor da morna tranquilidade criativa. Mais eis que paso a paso veu achegándose o antigo monstro da direita que estaba acazapado. Pero agora volve entrenado, o moi cuco, sabendo que recuperou todo agás aquilo que aínda o fai trousar: esa caste de cultura que serve entre outras cousas para razoar un non á guerra ou o direito de autodeterminación. E, como sabe que cultura non a ten nen a soporta, dedícase, nun alarde de confusión, a practicar o «culturismo», isto é, reforzar a musculatura opresora, utilizando como incríbeis anabolizantes os supostos 350 «intelectuais» que dan publicidade ao pintoresco partido de Unificación Comunista, manifestando que «si é certo» que até aí chega a consigna de «Una, Grande y Libre».
Golpea a desaparición da xornalista María Xesús Arias o día 8 de abril. Durante anos apareceu no cadro de colaboradoras de A Nosa Terra, e co seu compañeiro Quique Sanfiz, eran referencia nosa en Ferrolterra. Antes aparecera fotografada en portada, alegre, bailando reivindicativa nunha marcha anti-OTAN. Tamén do arquivo rescatamos unha extensa tribuna «Os machos do rock and roll», coa súa perspectiva feminista, sempre dialéctica e activa, como nos intensos debates onde o feminismo se abría paso, contraditoriamente, no BNG dos primeiros anos 80.
Tomamos de Radio Fene, onde exerceu profesionalmente, a reseña biográfica que fixo Xosé Manuel Sarille, amigo e compañeiro de xeneración.
“Para mín foi un referente no movemento feminista” afirmou esta mañá unha muller da zona. Desde os últimos anos do franquismo en Ferrol e Compostela foi unha incansábel activista democrática. Formaba parte da Xeración ERGA, os estudantes revolucionarios galegos que ensancharon substancialmente a base social do nacionalismo galego naqueles anos e nos sucesivos.
Pitusa tivo unha especial inclinación intelectual cara o cinema. A súa formación iniciouse en Compostela, cos cursos, coas materias regradas e formando parte da directiva de O Galo, o cineclub galeguista vinculado á Universidade. Esa afección tan intensa iniciárase moito antes, porque Pitusa viviu de nena, fisicamente, dentro do Cine Adriano de Barallobre. As lembranzas de aqueles días ilumináronlle permanentemente a vida en forma de marabillas. Ela dicía que eses insuperábeis estímulos, permitíranlle formar parte nos xogos da infancia, con total naturalidade, dos continxentes de enfermeiras da Primeira Guerra Mundial e das tribos iroquesas que resistían heroicamente os ataques dos bárbaros invasores.
A tese de licenciatura titúlase “A exhibición cinematográfica en Santiago de Compostela na II República (1931-1936)”. Despois estudou as salas de cinema en Fene, desde o 1928 até 1994. Escribiu a catro mans o libro titulado O cine na comarca de Ferrol, as súa xentes, os seus recursos (1897-2010).
“Vivir no Adriano”, onde se destaca o antigo poder cultural e social do fermoso xigante de cemento.
Escribiu a novela gráfica sobre “Bóveda” e “Pancho Allegue, Historia dun compromiso”. Tamén “Maniños no Pasado”, “Barallobre no Pasado” e “Perlío no Pasado”, libros que ordenan a historia recente das citadas parroquias. Na mesma liña de actividade é coautora do cómic “Galiza acorda. Andrés de Barallobre” e de “Fene vai de Antroido”.
O seu labor xornalístico cruza case completamente o período democrático, desde 1984 en que Radio Fene acababa de nacer, cando non había ningunha emisora municipal en Galicia, deica a actualidade. Un labor extenso ao servizo da cidadanía e destinado a promover a lingua e a cultura galegas, pois a radio fundouse con eses dous obxectivos, dos que a nosa compañeira foi protagonista principal.
Pero por riba de todo iso, nós de Pitusa nunca esqueceremos a súa predisposición para axudar aos demais, a súa inclinación a compartir coas persoas.
A súa delicada amabilidade. A súa natureza acolledora e colaborativa.
Até sempre Compañeira
Os machos do Rock and Roll
MARIA XESÚS ARIAS REI
As vexacións do tipo sexual cara á muller saltan acotío dun lado para outro. Do terreo exclusivamente privado (vexase violación matrimonial ou legal, maternidade non desexada pero socialmente obrigada, afectividade negada, frixidez alegada polo torpe camarada, pasividade adoptada, penetración sine qua non, etc etc…) ao terreo público, moito máis poderoso, perigoso e en consecuencia máis difícil de combater.
A transcendencia da imaxe da muller ao terreo da publicidade abarca asimesmo cantidade de aspectos, desde a utilización da nosa imaxe falando cun Scotch-Brite até sentarnos todas escarranchadas aló enriba do teito dun Supermirafiori (tal é a nosa incapacidade que non nos sentan ao volante). Xa dí o refrán: «muller ao volante perigo constante».
Será por iso…
Pois ben, o Poder con maiúscula cada vez é mais sofisticado. E, que é máis sofisticado e arrollador que a música, que penetra pola nosa pel inundándonos os sentidos?
Na xeración anterior (chámse Franquismo) os encargados ou mandados da sonora laboura represiva, eran por exemplo un Carlos Gardel ou calquera orquestra ao uso que con voz moi masculina reproducía a mensaxe dos divos.
Voces como esta soaban no salóns de baile para asegurar a represeión sobre todo feminina (xa que aos homes estáballe permitido socialmente o escapa, por aquilo de que tal potencialidade sexual, ou tiña escape ou rebentaba, e non era cuestión de arriscar a saúde e pórse morao): «(…) desde el día que te fuiste, siento angustias en mi pecho (…) si supieras que aún dentro de mi alma conservo aquel cariño que tuve por ti (…)» ou aquilo de «(…) mujersita qe mala que fuiste / cabesita que ma me hisiste (…); «(…) te amé de veras flor de pecado, como a ninguna mujer amé / Dios es testigo de que he llorado / la noche aquella que no te hallé»
Nese momento a represión solapada viña da man desa galantaría romanticona, de catecismo, que deixaba ás mulleres embobadas e as facía sentirse importantes.
O «deixarse levar» no baile, era un primeiro paso para o «deixarse levar» na vida. Todo un símbolo da domesticación feminina: esposas e nais para a gloria, unha gloria de cascarilla e de miserias.
E agora, por fin, entrades vós, os machos do Rock and Roll(1). Da vosa man a domesticación ten ar novo, moderno, rupturista e agresivo….
«(…) No puedo acercarme a tí / que más quisiera yo / que poder abrazarte, violarte, estrangularte / como sé que te gusta /(…) no intentes acercarte por dios / enfermarías y esa no es mi intención/(…) « [gracias Semen Uop pola consideración do final para co noso sexo débil].
Toda a potencialidade contestataria, agresiva e vangardista que contivo sempre esta música, contra poder e as normais sociais establecidas, é orientada casualmente cara un dos sectores sociais máis oprimidos e servís desta sociedade: as mulleres.
Hoxe a nosa opresión sexual xa non está solapada como nos tempos do «inocente tango». Claro, é que coa chegada da «democracia» e a «abertura» xa está permitido incitar ás masas, desde o poder que confiere o disco e o escenario, a «rachar» coa represión sexual violando e pegando a destra e sinistra para perpetuar o «mellor» da tradición.
Así a algúns e algunhas non nos sorprendeu ver nas páxinas do xornal, perante a campaña electoral unha das firmas que pedía o voto incondicional para o partido no Poder: Semen Up. O novo ar de modernidade queda así claro, de rupturismo na nai e da agresividade sinto dicirvos que moi mal orientada.
Exemplar didáctico:
Na canción «Lo estás haciendo muy bien»(2) «(…) Y mientras yo me concentro / chúpalamás adentro / que ya llega el momento / y lo haces muy bien (…)», aparte da división de tarefas, a intelectual e activa (concentración do macho) e a mecánica e pasiva (chupar) da femia, qe son unha boa mostra da división sexual do traballo no terreo social, imos comparar a orientación desta agresividade con esta outra dun grupo de Rock galego que para moitos si é rupturista: «(…) chupa aquí, e mama na casa (…)».
A diferencia substancial en que aquí o que chupa é Solchaga [Nota: Carlos Solchaga era na altura de 1986 o ministro responsable da reconversión industrial].
Ides captando a onda?
non se trata de ver fantasmas, o que pasa é que o famoso Poder da maiúscula ten grandes recursos. para eles existe a necesidade real de perpetuar a opresión e o papel que se nos ten asignado ás mulleres neta sociedade, antes de que se lle cambaleen algúns piares. Pero como todoevoluciona, hai que cambiarlle a imaxe a esa opresión aínda que substancialmente todo siga igual (salvo as pequenas batallas que imos gañando por nós mesmas, fundamentalmente).
A permisividade da pornografía, por exemplo, é un bon dado que pode servir. Aparentemente ráchase cos tabús do sexo pero realmente é a presentación da muller coma un obxecto apetitoso e unha vía de escape masculina para toda esa impotencia que o home vai acumulando froito da sá propia represión social.
A muller, sexualmente, ven entón desempeñar a mesma función que calquera droga, canalizando esa impotencia, que en lugar de converterse en protesta social contra do inimigo común, ven desembocar na agresión a un sector humano dobremente discriminado polo sexo ao que pertence.
Ben, con todo isto concluímos que os machos do Rock and Roll non podían perpetuar mellor a norma establecida en canto á división do papel sexual se refire.Aí está a trampa.
Non hai grande diferencia de contido entre o que nos di un Perales e aquilo de «(…) ahora te debes callar / y vas a saborear el exquisito manjar / sé que me harás disfrutar / que te vas a esmerar / como siempre lo harás / muy bien, muy bien (…)»
Só cambiaron os rexistos lingüístico, mais seguen en pé as normas:
muller = pasividade
home = actividade
muller = silencio
home = babosadas
muller = violada
home = violador
Ula o progresismo? Ula o avance social?
No que si lle podemos dar a razón a Semen Up é naquilo de:
«(…) Yo soy una máquina de hacer el amor (…)»
Iso si que é verdade «como la vida misma»… un verdadeiro desastre,
Mentres o sexo estea centrado exclusivamente na violencia e na «buxía» (termo empregado polos protagonista desta historia) que como sabemos é o elemento que fai funcionar o motor, irá moi mal o asunto. Avísovos que a próstata acaba con todo, e logo que? O que avisa non é traidor.
Antes de lanzarse a predicar haise que informar e descubrir as potencialidade de ambos os dous sexos, en pé de igualdade, para sacar o maior rendemento posíbel do noso corpo. Ah! e aparte de se informar tamén hai que practicar.
Isto tamén vai polos siniestros eses queveñen de triunfar na Metrópole (escámese o que queira).
«(…) Voy a asesinarte nena / no me volverás a engañar/(…) te acuestas con todos a la vez /(…) y si vamos al cine los dos / lo haces con el acomodador (…)»
Moi simpáticos, pero
muller = fidelidade
home = infidelidade
muller = vítima
home = asesino
muller = propiedade
home = propietario
«(…) has perdido eso, mi dulce nenita, mi mala zorrita (…)»
muller = virxinidade
home = circuncisión prematura.
Pero, a quen ides asasinar vós monicreques? por que non vos suicidades e comprobades se «todos los ahorcados mueren empalmados»? E o do virgo, que o leístedes, nun conto de fadas ou nun do Capitán Trueno, que tantos estragos fixo?
O de «Miña Terra Galega» gústame moito porque eu son moi folclórica, iso lévase na alma.
Antes de rematar quixera contar unha anécdota que me pasou nun festival dos CicatrizLa Polla Records (son asidua asistente).
Cando os primeiros dixeron unha barbaridade ofensiva ao noso sexo desde o poderoso escenario e algunhas berramos: «machistas!», resultou que a «novia» do cantante (que estaba diante nosa na dura pista) volveuse e confesounos que o que cantaba era unha cousa pero que el era un tío estupendo.
Eu xa escoitara por aí que «unha cousa é unha cousa, outra cousa é outra cousa, e as cousas como son».
Paradoxos da vida!!!
O que non se pode negar Semen é que o voso espectáculo é estupendo (en directo na Coruña). Como di o crítico musical Diego Manrique:Alberto ten elegancia deportiva e é un bon actor.(3)
Outro tema interesante e que vai quedar por esta vez no tinteiro é a análise do fenómeno do Rock galego? e o vasco, por exemplo.
Un saúdo para La Polla Records, Kortatu, Hertzainak, Os Resentidos, etc etc….
Despídese unha descrida disto da «gran movida galega» e do «boom» e súmome ao de «Galiza: Paisaxe en Re Menor».(4)
Despídese, ao fin, unha resentida, ao son daquilo que dicía: «(…) que los siniestros no tienen pilila, non tienen pilila (…)» Poñédelle vós a música.
Notas
Só os machos do Rock and Roll, non o Rock and Roll
Abuso de comiñas polo cambio de idioma
Artigo «Erotismo y rock», da revista Ruta 66.
Artigo de Lola Álvarez no número 1 de Luces de Galiza
O artigo de María Xosé Queizán que ides ler ten trinta anos. Foi publicado no Decenario, un traballo especial que fixemos para celebrar a primeira década dunha A Nosa Terra recuperada. Lido agora pode servir de referente de interese para coñecer os antecedentes do feminismo en Galiza, o camiño percorrido e a percorrer, a perspectiva do presente e do futuro. Acompañamos tamén, para completar ese panorama, o caderno especial As mulleres somos editado en 1991, con artigos e reportaxes que completan o relato informativo de María Xosé Queizán.
Ninguén o vai facer por nós
María Xosé Queizán
Despois dos longos anos de ditadura que truncaron o movemento sufraxista, no ano 1975 aparece de novo o Feminismo no Estado como movemento organizado. En Galiza nace a Asociación Galega da Muller (A.G.M.) e iníciase así unha loita coas súas correspondentes manifestacións, detencións, penas e condenas. Loita que supuxo un desafío social no que moitas de nós deixamos a pel (en todos os sentidos semánticos, reais e figurados, porque foron moitas horas de traballo, esforzo e dedicación, porque fomos despelexadas pola opinión pública e porque mudamos de pel ao converternos en mulleres conscientes).
Parece que hai un século que reclamábamos amnistía para as mulleres detidas por delitos «específicos», que nos manifestábamos en apoio da adúltera de Vilaxoán. No ano 1976 aínda había xuízos contra mulleres adúlteras. O adulterio foi despenalizado en 1978, con grande pesar de moitos parlamentarios que manifestaban nas Cortes que «a familia continúa sendo a base moral da sociedade; o matrimonio, a base da familia e a fidelidade dos cónxuxes, a base do matrimonio». lncluso o PSOE, que presentaba a emenda, concede: «En todo caso admitiríamos que o adulterio fose a causa de desheredación pero non de indignidade». Pobres, pero dignas, cando menos, a partir do1978 xa non hai adúlteras no país. Adúlteros nunca houbo.
Acumulábamos as reivindicacións. Por unha sexualidade libre, pola legalización dos anticonceptivos, polo aborto, contra a lei de perigosidade social, por un posto de traballo xusto, etc. (Non pretendo facer un reconto pormenorizado dos avatares do feminismo nestes anos).
O Goberno proponse «modernizar» o código da familia. O amplo número de mulleres separadas aconsellaba aprobar unha lei de divorcio que normalizara unha situación irregular e perturbadora. No ano 1981 promúlgase a lei, insuficiente e arbitraria, sobre a interrupción do embarazo. Tamén hai que constatar certos cambios legais no referente á violación que era considerada un delito «contra a honestidade» e no que existía a posibilidade de perdón por parte da vítima.
Nos limiares do feminismo, nas organizacións intégranse as mulleres máis concienciadas, que eran tamén as que se ocupaban na loita contra a ditadura. Esta circunstancia vai marcar o movemento feminista en todo o Estado. O feminismo coincide coa instauración da democracia e moitas afiliadas nas organizacións feministas eran máis ben antifascistas militantes, con un nivel de conciencia feminista aínda non desenrolado.
Na A.G.M. amoldouse unha macedonia partidaria. Excluíndo ás integrantes do Movemento Democrático de Mulleres (M.D.M.), estaban representados todos os partidos (que entón eran moitos), agás os nacionalistas para os que ser feminista, daquela, era delito de alta traición.
De sobra será comentar que as conveniencias partidarias, o intento de reproducir os intereses de partido no seo da A.G.M.., fixéronnos perder moito tempo, desviamos do camiño en múltiples ocasións e remataron por dividirnos.
Xa desde os inicios había dúas marcadas concepcións do feminismo na A.G.M.. Lembro que na elaboración do primeiro manifesto, na nosa presentación pública, o meu escrito foi masivamente rexeitado por excesivo, mesmo se eu o consideraba do máis comedido. Tanto o era que os seus presupostos foran colectivamente superados en moi pouco tempo. Pero, as chamadas feministas de «dobre militancia» (en realidade a militancia non pode ser máis que única), adxudicaban aos partidos os grandes cambios sociais, reservándolle ao feminismo aqueles aspectos estimados como propios e concernentes ás mulleres. Fronte a isto, outras concibíamos o feminismo como unha alternativa global á sociedade e protestábamos ante unha tendencia que podía levar a considerar os problemas das mulleres como un asunto do baixo ventre.
As diferentes concepcións estendíanse por todo o Estado, fomentadas polas lecturas de obras das feministas europeas e norteamericanas, que xa abriran brechas no pensamento feminista, e pola aplicación ao tema da explotación das mulleres doutras teorías: marxistas, freudianas, de liberación nacional… Algunhas, seguindo máis ben ás norteamericanas, preferían marcar a énfase na diferencia sexual como base do patriarcado.
Da aplicación do marxismo dimana, como un problema de regla de tres, a consideración da muller como clase social. Este resultado tivo, evidentemente, forte oposición nas mulleres de partido. Para estas. o problema era tratar de comprender e compaxinar dous sistemas semiautónomos: o patriarcado e o capitalismo. Desta combinación xurdía a subordinación das mulleres a distintos niveis. A grande contradición, desde a súa análise, era que facer coas esposas dos burgueses. (Esta pode ser unha das razóns de que a muller galega, durante bastante tempo, foi unha muller do campo, imaxinada sempre co pano á cabeza e as vacas. O feminismo galego tamén pasou a súa etapa ruralista).
Dentro do mesmo marco teórico, o traballo doméstico creaba problemas. Marx só tivera en conta o traballo produtivo na área capitalista da produción. O traballo do-méstico era, logo, produtivo ou improdutivo? A explotación no marco da produción doméstica podía compararse coa explotación na unidade de produción capitalista? Aínda non se manexaban os traballos de Heidi Hartman, en América, nin as análises de Christine Delphy, en Francia, que independizarían o feminismo da ortodoxia do pensamento tradicional e demostrarían que o capitalismo non explica toda a opresión das mulleres, que faltan as relacións de xénero no exame do mesmo.
Esta polémica reanudabámola, na A.G.M., cada ano con motivo da conmemoración do 8 de Marzo. Moitas non aceptábamos o aditamento de «traballadora» ao Día da Muller, nin o cariz que se lle quería dar, por consideralo excluínte e inxusto para un elevado número de mulleres, denominadas «amas» de casa, que traballan arreo e padecen unha sistemática explotación, mesmo senón son asalariadas nin afiliadas aos sindicatos.
Os plantexamentos teóricos diferentes provocan escisións no feminismo en todo o Estado. Nas Xomadas de Granada en 1980, as mulleres non organizadas en partidos ven a necesidade de debater os avances teóricos do feminismo en encontros propios para desligarse das propostas reformistas nas que se centraba o movemento. Nace así o movemento feminista independente que terá tamén variados enfoques: posicións ecoloxistas, pacifistas, formas de vida alternativas, etc.
Dimanada, sen dúbida, da controversia anterior e da identificación das mulleres de partido co marxismo, levou a certas feministas independentes a renegar desta teoría. Falsa interpretación ao meu entender, xa que o método marxista foi utilizado por todas nós, incluso para contestar aos propios teóricos no seu terreo. Os homes, mesmo os marxistas, tenden a situar o feminismo no plano superestrutural, mentres que as feministas, seguindo a Marx, partimos das bases materiais para analizar a nosa situación no mundo. Comprobamos como os teóricos marxistas, tan preocupados pola base económica da sociedade, se despreocupaban do traballo gratuíto das mulleres e non deixaban de considerarnos como un obxecto de uso e posesión e o noso traballo como algo que permanece no plano do «natural». Isto é Idealismo e non Materialismo. Nós, as feministas, como somos materialistas, sabemos que incluso os sentimentos teñen unha base material e iso permítenos desmitificar e demoler a imaxe que se fixo do ser feminina e toda a patraña de historias que nos contan para que «sirvamos» mellor á sociedade. Incluso amar é un traballo. As mulleres somos educadas para derrochar amor, afecto, cariño, coidados… Canto tempo, canto esforzo, canto sacrificio dedicamos as mulleres a querer aos demais? É unha actividade incesante que cobre as necesidades materiais, afectivas e psicolóxicas das persoas queridas: maridos, fillos, pais…, incluso os compañeiros de traballo. E, gracias ao marxismo, comprendemos que todo este derroche de cariño non é innato nas mulleres, que hai un ríxido control social para conseguir este comportamento, que temos a obriga de amar.
Non só do marxismo, senón do estruturalismo e de todas as teorías científicas nos servimos para irmos tirando dos ollos as teas de araña seculares. Andivemos tamén oscilando entre determinacións biolóxicas e determinacións culturais, que xa non dependen da bioloxía. Hoxe, sen negar a bioloxía, ou o feito evidente de que damos a vida e criamos os seres humanos, tratamos de comprender a importancia e os lindes dese feito.
Nestes anos, as organización feministas pasaron por diferentes opcións. Hester Eisenstein analízaas e sintetízaas así:
1º) Opción de loitar no mundo da política nos términos definidos polos homes.
2º) Opción de retirarse do mundo (patriarcal) e crear un mundo separado de mulleres.
3º) Opción de cambiar este mundo baixo a imaxe dos valores que se encontran no centro do feminismo.
Nisto estamos.
Volvendo ao rego do feminismo galego, hai unha característica que o distinguiu e distingue no resto do Estado, incluíndo Cataluña e Euskadi, que é o nacionalismo. Na A.G.M. podería haber distintos graus ao respecto, pero o nacionalismo era indisputado e o galego foi sempre a lingua dos nosos escritos e debates. Asimesmo levamos po-nencias e suscitamos o tema, reiteradamente, nos encontros estatais das independentes.
Non se pode ocultar que na A.G.M. había moitas discrepancias. A loita por reformas era contestada polas que non as considerábamos propiamente reivindicacións feministas. Aínda hoxe, queda por deslindar até que punto certos cambios no ordenamento xurídico foron consecuencia única da presión do movemento feminista ou responderon á propia modernización necesaria da transición política. Do mesmo xeito que, nestes momentos, a Comunidade Europea está marcando a pauta das campañas estatais pola igualdade das mulleres. Que dirán en Europa!, din os nosos paisanos, agachando a estaca cavernícola.
Mesmo así, con discrepancias, o noso labor deu os seu froitos, a nosa unión foi produtiva e podía seguir séndoo. A escisión da A.G.M, foi dramática e penosa. Supuxo unha grande perda para o feminismo galego e, nesa medida, foi un trunfo reaccionario.
As feministas independentes galegas agrupámonos na F.I.G.A., organización que valorou os debates intemos e tivo importancia na formación e realización persoal pero que foi perdendo incidencia pública. Tomou parte activa nas xuntanzas Feministas Independentes do Estado e organizou as I Xornadas de Independentes en Vigo. Paulatinamente foi esmorecendo como movemento. No ano 1983, un grupo de independentes fundamos a «Festa da Palabra Silenciada», revista de cultura na que colaboran e se interesan moitas mulleres do país e que abarca un amplo e enriquecedor espectro ideolóxico. Pola súa parte, a A.G.M. edita a revista «Andaina», con tendencia máis concreta. Son, que eu saiba, as dúas publicacións feministas de Galiza.
Creo que na actualidade é evidente para todas que o camiño reformista é un calexón cego. Unha vez conseguidas as reformas o espellismo desaparece. Non discutimos que certas reformas non sexan necesarias, pero, máis que nunca, vemos a necesidade de permanecer alerta. Porque certo feminismo é aceptado, por compatíbel, funcional e estruturalmente, coas condicións dominantes e non conduce a un cambio de sistema. Ao contrario, o sistema normalízao necesariamente. As mulleres feministas debemos negarnos a morder o anzol mistificador porque a nosa situación continúa sendo angustiosa. A caza de mulleres está aberta todo o ano. Vivimos ameazadas por un terrorismo atroz. A violencia sobre nós aumenta de día en día. Mulleres violadas, mulleres maltratadas e golpeadas, a maioría no propio fogar, (17.056 casos denunciados no ano 1987. Estimativos 350.000), mulleres asasinadas, a maioría polos propios maridos, amantes, incluso fillos (200 casos no ano 1987). E isto sen contar as violacións conxugais, as vexacións continuas, o acoso sexual no traballo, as prestacións a xefes e mandamais…
As mulleres feministas debemos negarnos a morder o anzol mistificador porque a nosa situación continúa sendo angustiosa. A caza de mulleres está aberta todo o ano. Vivimos ameazadas por un terrorismo atroz. A violencia sobre nós aumenta de día en día.
Un silencio afoga todo este terror. Cando se fala de terrorismo non se alude á caza das mulleres. De sermos vítimas dunha organización armada sairíamos nas primeira páxinas dos xomais e nas cabeceiras dos telediarios. Pero non somos máis que mulleres.
As conciencias patriarcais intentan tranquilizarse que eses actos violentos son executados por tolos, por psicópatas. Pero non. Aí teñen os datos para comprobalo. O único avance neste sentido foi que as muIleres comenzan a denunciar as brutalidades e a detención dos violadores permite, cando menos, constatar que a maioría non son psicópatas, que son honrados traballadores, pais de familia, homes normais aos que «ninguén lle notara nada raro». O violador ou asasino pode ser compañeiro, pai, amgo da vítima. Xa non se exime de sospeita nin os portadores do féretro da sacrificada.
Compre dicilo, máis ben berralo, o sistema é cómplice deste terror. Os gardiáns da orde patriarcal son tamén violadores, torturadores, asasinos de mulleres, aos presentarnos como obxectos sexuais e fomentar, a través da educación, a pasividade, a submisión, como valores femininos.
O problema, é necesario insistir, non o resolven as reformas. Tomemos o exemplo das mulleres maltratadas. As feministas presionamos nas institucións para crear casas de acollida onde as damnificadas, cos seus fillos, encontren agarimo mentres non reorganizan a súa vida, material e psiquicamente. Pero, por un lado, farían falta moitísimas casas e, por outro, estes son parches. Parches. Comparables ás axudas ao terceiro mundo, aos campamentos da Cruz VermeIla en Etiopía. Alí tamén chegan as nais, azoutadas pola fame, cos seus fillos desnutridos. Humanitariamente non podemos ver con malos ollos eses auxilios. Xa que hai fame, xa que hai mulleres golpeadas en situación desesperada, algunha se aliviará. Pero sabemos que a solución á fame do terceiro mundo non está no envío de alimentos e algún persoal sanitario; que é necesaria a transformación da economía mundial, a desaparición do colonialismo e da explotación para chegar a un reparto máis equitativo da riqueza. O leite caritativo que tragan eses seres famélicos e depauperados provoca a nosa indignación, o mesmo que a acoIlida a tantas mulleres maltratadas. Como asistir pasivamente á escena? Sobre todo sabendo, como sabernos, a Grande Falacia: que as institucións do Estado sufraguen «xenerosamente» lugares de acollida para uns seres que son vítimas desas propias institucións. Porque os poderes públicos consinten na difusión da imaxe das mulleres como obxectos, alimentan a industria pornográfica, a idea da muller como algo que se debe mirar, tomar, gozar, dominar «naturalmente». Incitan a esa toma, a ese abuso de poder, e cando os individuos cómpren as suxerencias, daquela, pretenden protexer ás vítimas, ou sexa, facernos beber o branco leite da ignominia.
as feministas, ao mesmo tempo que se organizan solucións de urxencia, temos que conseguir mudar a mentalidade da sociedade.
Por iso, as feministas, ao mesmo tempo que se organizan solucións de urxencia, temos que conseguir mudar a mentalidade da sociedade. As melloras non significan cambios mentres todo siga suxeito á lóxica, profunda, ás veces invisíbel, pero sempre noxenta, do sistema patriarcal.
Outra tese errónea foi pensar que o ingreso das mulleres no ámbito produtivo levaría consigo a liberación psico-social. Por moi importante que sexa o número de muIleres que ocupan postos de traballo, isto non supuxo o abandono do medio de produción doméstico. As mulleres, sobre todo as casadas con fillos, están sometidas ao castigo da dobre xornada de traballo, ademais de seren utilizadas como man de obra barata e, ás veces, oculta, no mercado. Das traballadoras se aproveitan non só a eficacia e boa disposición, senón tamén a aparencia e o sexo. O dereito de pemada do patrón acada agora sutís e altísimos cumprimentos. Quizás, as mulleres que se libran algo do tributo son as solteiras. Estas soltei-ras de hoxe non teñen nada que ver con aquelas solteironas faimerir dos chistes e as historietas, que eran feas, ninguén as quería e quedaban para vestir santos. (Na realidade vestían sobriños, atendían pais, tías e demais familia, nun traballo abnegado e non recoñecido). Carecían do status, incluso do non status do que «disfrutaban» as súas irmáns casadas. As solteiras de hoxe son mulleres libres, decididas profesionais e traballadoras activas, que fan da súa capa un saio, ou, mellor dito, do saio que a vida lles tiña predestinado, unha capa de luxo, ou sexa de autonomía e dignidade. Pero nin elas poden cantar vitoria. Non se libran de ser consideradas «como mulleres» por compañeiros ou xefes, nin de ser agredidas, insultadas, asaltadas ou violadas. Pois unha das razóns do incremento da violencia radica xustamente no desexo de autonomía das mulleres. Na medida en que queiramos fuxir do cárcere doméstico, do papel tradicional, da submisión, e ocupar espazos que estaban reservados unicamente aos homes, encontramos a oposición. A arma dominadora por excelencia é a violencia. Canta maior sexa a impotencia e a frustración, meirande será a violencia.
Doume conta de que estou presentando un panorama desolador, pero a situación das mulleres non permite acougo.
O feminismo fixo máis cambios sociais que ningunha outra opción política nos nosos tempos e o campo aberto polas precursoras deixa ver un feixe de posibilidades.
Agora ben, que non nos regalemos cos meles insensatos do optimismo non nos impide recoñecer os enormes avances realizados, os cambios que se observan na sociedade, a grandiosa epopea levada a cabo polas mulleres nos últimos anos. Neste sentido temos que estar satisfeitas. O feminismo fixo máis cambios sociais que ningunha outra opción política nos nosos tempos e o campo aberto polas precursoras deixa ver un feixe de posibilidades. O feminismo está en todas as partes, en todos os ámbitos sociais. Sometido a múltiples interpretacións, con diferencias de grao e coñecemento segundo as circunstancias, pero que corroboran a índole sistemática do patriarcado.
Para evidenciar o amplo campo de acción do feminismo na nosa terra, vou relatar brevemente unha experiencia persoal que me parece de suma importancia. Este verán pasado fun requirida por un amplo grupo de monxas para darlles unha charla sobre feminismo no convento central, en Santiago de Compostela, onde acudirían desde diversos lugares de Galiza, A palabra empregada é correcta: requerida, xa que tiveron que insistir para vencer a miña reticencia, fundada na idea de que as miñas palabras, os meus criterios, o meu discurso non sería adecuado para a realidade delas, que xulgaba noutra dimensión. Unha vez convencida, cismei en como abordar o que consideraba o cometido máis delicado da miña andadura feminista. Ante todas aquelas mulleres, quedei un momento dubidosa. O que fixen foi falarlle como ao resto das mulleres, con toda sinceridade, sen pamplinas, sen disimular a miña postura crítica para a institución que as «ampara» e as reprime, institución que leva en alto, máis ca ningunha outra, a palma do patriarcado. Elas xa o sabían. Fun comprendida e querida. No coloquio devolvéronme o discurso analizado e reflexionado. Souben dos seus desexos de liberación, do seu nacionalismo sentido e practicado, dos seus anceios por modificar unha realidade inxusta, en moitos casos, empezando por elas mesmas. Confirmáronme que os mecanismos de opresión seméllanse como dúas pingas de auga, que Eva e María, a prostituta ou a santa, son as dúas caras dunha mesma moeda.
Aprendín moito aquel día. Sororizamos nunha dimensión máis alta que a do entramado social, elevándonos sobre as alineacións con asas de liberdade. lnvitáronme a comer. No refertorio, falamos do erotismo da mística. Faltaba a música gregoriana para crear o ambiente que contentaría a miña tendencia novelesca. En troques, eu Iembreilles as eróticas cancións da igrexa da miña infancia (que nos despertaban a sensualidade con aquel «vivir no puedo lejos de ti», ou «ábreme la herida de tu corazón») que cantamos coa mesma actitude desmitificadora, ante o estupor das máis novas que descoñecían, índuso, o tamtum ergum.
Coma se estes grafemas se convertiran en telescopios, podo ver o voso sorriso socarrón. Adonde quero chegar? Acaso no feminísmo vale todo? Non, non pretendo cair no relativismo, pero cando as mulleres nos reunimos e falamos, comprendemos a unicidade do sistema que nos oprime. Creo que podemos afirmar que o feminismo está en todo e que o «continuum natural» da estrutura patriarcal fai agua por todas as partes. O feminismo superará os arquetipos sobre as mulleres (boas, malas; fadas, bruxas; recluídas e «fágase a túa vontade» ou mulleres públicas, mulleres da vida). Compre destruír as dicotomías.
O paradigma patriarcal, a idea do home como modelo único de todo o humano, vai camiño de desaparición.
O paradigma patriarcal, a idea do home como modelo único de todo o humano, vai camiño de desaparición. Mesmo se as mulleres estivemos marxinadas da cultura e ausentes das universidades até hai ben poucos anos, proliferan as investigadoras e as científicas. O feminismo é un discurso innovador, crítico e totalizador. Abarca ciencias diversas: bioloxía, antropoloxía, socioloxía, filosofía, historia, lingüística, etc. Introdúcese nas artes e na literatura cunha anovadora visión. As mulleres, como todo o pobo que se libera, necesita crear a súa propia arte e literatura, a propia concepción do mundo, xa que para nós non serven os paradigmas actuais nen o aluvión histórico feito polos homes. Por iso temos que entrar en todas as disciplinas con actitude crítica. Pensar, e pensar como feministas, para elaborar a única cultura que non é alienante para nós. Difícil labor. Porque no que consiste, en suma, o feminismo é en pasar dunha existencia en simulacro a unha existencia real; de sermos fantasías masculinas a realidades femininas; de ser pensadas a pensar-nos; de ser desexadas a desexarnos; de sermos obxectos con dereitos sobre o propio corpo, sobre a nosa entidade, sobre a nosa conciencia.
Esta revelación é, evidentemente, unha magna revolución que implica a disidencia dun mundo establecido sen nós e sobre nós, que supón desarticular toda a orde de valores impostos, toda relación entre suxecto e obxecto, todas as posicións dos seres no espacio e as relacións dos mesmos coa natureza. As nosas miradas, inéditas, recentes e conscientes, refrexarán un novo semblante e o mundo deixará de ser monolóxico para ser complexo.
Que desatino!, pensarán os gardiáns do sistema, Queren pór o mundo patas arriba, un mundo desordenado! Xustamente o contrario. O que procuramos as feministas é un mund ordenado, unha sociedade coherente. O sistema actual é desordenado e inxusto. Manter oprimida e cousificada á metade da poboación do orbe é unha desorde descomunal. O resultado foi, e segue a ser, non só a degradación das vítimas senón tamén dos verdugos. Deste modo se perpetúa a noxenta representación da historia, na que nós queremos baixar o telón. Así, o feminismo, máis que unha subversión é unha versión recta e hamónica das relacións entre as persoas e destas coa natureza.
Para este grande emerxer na nosa terra, as mulleres temos que marchar unidas. Son moitos os campos que compre arar, os temas que hai que abordar, os valores que debemos universalizar. Non podemos deixar pasar os momentos ou asistir impávidas á consolidación do simulacro. Compre tomar conta da nosa vida e da nosa terra. Ninguén o vai facer por nós.
Ningún dos plans forestais que viñeron saíndo do poder galego nas últimas décadas, abordaron a necesidade de frear e reverter a masiva eucaliptización dos montes do país. Concebidos sempre baixo o eixo directivo da industria das celulosas, os argumentos na balanza teñen que repetirse e reactualizarse de continuo. Francisco Bermejo (1919-1992), primeiro vicepresidente de ADEGA (Asociación para a Defensa Ecolóxica de Galicia) nos anos 70, foi un verdadeiro dique contra ese crime natural que desertiza o territorio, acaba coa diversidade biolóxica e implanta un modelo de desenvolvemento económico suicida.
Bermejo, xa nos anos 70, participou no movemento que conseguiu deter a implantación de novas Celulosas, acción que volveu repetir sen dúbidas nos anos 90. Neste entrevista que recuperaramos, explica a retorta actitude dos proxectos que se formulaban e insistía na súa oposición aos argumentos que facían aparecer o eucalipto como condición sine qua non para o futuro. “Aqui podíamos plantar ameneiros. bídalos e non sei cantas árbores máis. que non dan o problema do eucalipto e que podian server pasta mecánica. Pero non queren enfocalo. Calquer outra especie permite o uso rotatorio da terra pero o eucalipto non”
E tamén dicía nesta conversa con Gustavo Luca, “o Plan forestal destas fábricas cámbianos o país totalmente: no clima, na fauna e na flora. Por riba esterilízanos por anos a vir, porque nun eucaliptal, canto custa levantar os tocóns? Un ollo da cara. De outra parte, un bosque de eucaliptos non é eterno. Cando quixeran instalar a celulosa n’As Neves, un emigrante á Australia contara nunha asamblea que despois de tres cortas o eucaliptal desaparecía”
Paga a pena volver ler a Bermejo e lembrar os grupos de presión que actúan sempre na confección das leis que determinan o futuro.
Francisco Bermejo:
“Oferecéranme cartos para cambiar de opinión sobre as celulosas”
A súa foi unha das opinións que influíran decisivamente para impedir que progresasen sete proxectos de celulosas, nos anos setenta. N’As Neves, por exemplo, os veciños ignoraban a consigna do cacique e remataban unha asemblea informativa a berros de Bermejo, Bermejo!, reducidos pola autoridade e precisión daquel sabio tranquilo que derrotaba un por un os argumentos dos enxeñeiros de Celulosas del Cantábrico. Vinte anos despois, e xa como profesor emérito da universidade, adxectiva de cínicos, falaces e farsantes os promotores de dúas fábricas contaminantes na ría do Ferrol e n’As Pontes e pon a súa longa e recoñecida experiencia ao servizo da verdade. Só un tremor de indignación lle traizoa a voz cando comenta: «Esta xente das celulosas trátanos igual que a indios bravos e pensan que non nos enteiramos de nada”.
A Xunta ven de aprobar dous proxectos de celulosas para As Pontes de García Rodríguez e Narón. Que incidencia terán estas fábricas no medio ambiente?
Aquí claro non hai nada. Hai toda unha serie de manexos turbios. Como en tantas cousas que pasan á opinión pública, hai dous supostos: ou o que se di é verdade ou é mentira. Daquela compre impor unha sanción ao que minte: ou o que se di é verdade e o culpábel ten que pagar. No de Papelga SA hai unha cuestión clarísima: a Lexislación esixe que un proxecto que vai incidir no medio ambiente ten que ser avaliado para resolver se vale ou non. O que agora están a facer é que nestas avaliacións do impacto ambiental introducen modificacións do proxecto. Iisto non é correcto, ao meu ver, porque se o proxecto non se axusta ás normas, non se aproba. Daquela compre presentar un proxecto novo.
En Narón xa recompuxerontres veces unha mesma avaliación de impacto ambiental.
Comezando polos verquidos, que é o último episodio que coñecemos. No primeiro dixeron que non sabían onde ían verquer,se antes ou despois da toma de auga de Ferrol ou na ría. Despois dixeron que o verquido sairía despois da toma de auga do Ferrol. De a pouco, nunha segunda avaliación, aseguraron que verquerían na ríade Ferrol, sen explicar onde, que é tanto como afirmar que non hai proxecto. lsto xa non é admisíbel, pero non se devolveu nin se aclararon as cousas. Agora a Xunta di que aproba o proxecto, pero que ten que verquer augas arriba da toma de mostras propia. Pero co proxecto de Papelga SA, isto non é válido, porque a empresa non aclara os procesos. Din: entre os produtos máis usados están este e estoutro. Pero isto non significa que vaian usar un deles ou outro que é menos usado. Pero na última etapa, na que introducian o tratamento terciario na depuración das augas, falaban só de callar con sales de ferro e de aluminio. Se non hai outra variación (e non dixeron cousa) non é factíbel esa recirculación da auga que eles pretenden. Isto enténdeo calquera porque o tratamento terciario consiste en engadir sales de ferro de aluminio, que é o mesmo que se fai no tratamento da auga potábel: bótanlle sal de aluminio despois sosa, precipita a hidróxido de aluminio que arrastra a turbidez da auga. Pero se eu lle boto sulfato de aluminio (ou cloruro de ferro ou de aluminio) o que precipíto é o ferro e mailo aluminio, pero o sulfato e o cloruro fican na auga. Se estou a recirculala, en pouco tempo o que terei será auga salgada. Hai procedementos para lle tirar as sales a auga, como se fai nas potabilizadoras, pero é caro e non parece viábel.
Pero trátase dun proceso menos contaminante ca o do sulfato.
Non é claro iso porque di que vai ao cincuenta por cento.Da pasta que van gastar, a metade comprarana química o que significa que, aínda que non a fabriquen eles, inducirán a fabricación de pasta química. E indúcena en Galiza, porque non lle convén traela de Portugal, da Alemaña ou de África. Comezan por non aclaralo e dinque posibelmente traerana de Pontevedra… Pois xa temos a consolidación da fábrica de Pontevedra e a súa ampliación. Na de Narón, incúmprese canta lexislación hai hoxe. É unha broma que citen no proxecto o clima da zona tomando coma referencia a media de Monteventoso e o arsenal militar do Ferrol. Todo o mundo sabe o que é un microclima. O do monte de Elviña ten un clima distinto do de Riazor. Se quero instalar aquí unha fábrica, teño que poñer unha instalación meteorolóxica e non ter a caradura de pedir que a Xunta faga unhas instalacións e que lle dea uns dados. Outro tanto pasa coa auga. Dánme os dados do caudal baseándose no ano 1940. Non é tan difícil montar alí un aforo. Tamén ten boa conta que os señores da administración pasen por iso. Oue llelo esixan: hai técnicos bastantes.
A primeira avaliación do proxecto de Papelga SA fixéraa vostede por encarga do concello de Narón.
Xa sabe a anécdota do primeiro informe. A min pedíranme un que resultou negativo. Así que o alcalde, para se meter comigo, encargara outro a unha consultora madrileña. Pero esta empresa deulle un informe moito máis duro ca o meu. Calouno, claro. Se o meu era negativo, aquel érao catro veces máis. O proxecto segue a ser o mesmo, con estas variacións de se deito aquí ou aló a auga. Eu visitei aquelo e o río na parte alta é un regueiro que non vai admitir demanda de auga, Non se fixo estudo de impacto ambiental, que é algo moi serio. Cando se vai usar a auga dun río, hai que facer o estudo de todos os usuarios do seu canle e a repercusión que vai exercer sobre todos eles. Con relación ao valor da terra, tampouco se di se ao ocupar este espazo e os que temos de arredor que valen tanto van valer estoutro.
A avaliación deberá incluir a reforestacion que a industria vai precisar.
Exactamente. Pero incluso no segundo proxecto que presentaron ten a cara de incluír un anexo sobre o proxecto forestal no índice. Pero despois resulta que todos os apartados que estuda a compañía Ekono non inclúe o proxecto forestal. O anexo sobre este tema consiste unha primeira páxina con carimbo de Papelga SA e o resto sen asinar nin nada. Agora, no último informe, eliminan o proxecto forestal. Por fin din que van reciclar a auga, como contaban hai anos que facían as fábricas rusas. Eu non creo que se poida. Por riba non é o sitio para instalar esa fábrica.
Na Hemeroteca de A Nosa Terra hai un arsenal de informacións sobre as celulosas e os diferentes planos forestais ao longo de case 40 anos.
Por que o elixiron logo?
Non o entendo. Nun sitio no que hai amais un Plan de Saneamento lntegral da Ría do Ferrol. Isto só se explica porque lle dean unha subvención do cincuenta por cento. O que queren é que tanto esta fábrica coma a de Eurogalicia Forestal n’As Pontes, llelas paguen os contribuíntes. Curiosamente onte, cando paseaba pola rúa do Vilar r parei na delegación da La Voz de Galicia que pon no trinque todas as edicións. Había unha que dicía:Este ano as celulosas perden máis pola crise internacional. O ano pasado, a de Pontevedra parou dúas veces. Agora quérenos poñer outra fábrica máis grande. Pero no mundo hai exceso de pasta e de papel. Hai comerciantes aos que Ile sae máis barato comprar papel francés ca basco. Curiosamente, a demanda de papel no mundo acompaña as eleicións presidenciais norte-americanas.
o eucalipto actúa coma unha bomba aspirante e coma antiséptico que mata a vida microbiana onde se implanta. O dicionario da lingua española di que é arbore para desecar lameiros.
A Xunta ven de autorizar a instalación doutra fábrica de pasta ao sulfato en As Pontes. O motivo da ultima campaña publicitarla é un raposo e a empresa di que non se vai enteirar do funcionamento da fábrica.
Ben o creo que se vai enteirar. Precisamente teño aquí o informe da comisión das Comunidades Europeas sobre os efectos das plantacións dos eucaliptos no Note de Europa. Curiosamente, chega ao tempo en que aquí se fala de promulgar unha lei de caza. Se está demostrado que nos eucaliptais diminúe terribelmente a poboación vexetal como animal. Iso veo calquera que vaia ao monte. É a experiencia que teño desde neno. O meu avó tiña unha finca na Ulla e a metade dun ferrado estaba a carballos para leña e a outra para eucaliptos, para a viña. A metade de carballos era un campo de herba e a dos eucaliptos era un ermo. O outro tema é o da escorrentía. O eucalipto actúa en dobre maneira: dunha parte absorbe auga e doutra déixaa correr. Do Ferrol a Cedeira pola costa hai grandes derrumbes de terra producidos polas escorrentias. Hai pouco que fixeron os taludes pero xa están derrubados. Doutra parle, o eucalipto actúa coma unha bomba aspirante e coma antiséptico que mata a vida microbiana onde se implanta. O dicionario da lingua española di que é arbore para desecar lameiros. Con que o raposiño non se vai inteirar? O Plan forestal destas fábricas cámbianos o país totalmente: no clima, na fauna e na flora. Por riba esterilízanos por anos a vir, porque nun eucaliptal, canto custa levantar os tocóns? Un ollo da cara. De outra parte, un bosque de eucaliptos non é eterno. Cando quixeran instalar a celulosa n’As Neves, un emigrante á Australia contara nunha asamblea que despois de tres cortas o eucaliptal d-saparecia.
O proxecto d’As Pontes di que se vai fornecer de 50.000 hectáreas de eucalipto, aínda que noutra parte declaran que Iles comprirán 400.000 hectáreas.
A contradición prodúcena eles mesmos. Non se pode tratar seriamente con esta xente. Na mesa redonda que se celebrara en Ourense no 74, os representantes da celulosa respostaban igual que fan hoxe os de Eurogalicia. PerguntabámosIles que procedementos de branqueo usarían e dicían aquelo de entre os produtos que se empregarán están este e estoutro. Insistíamos, pero non había respostas. Iso non é un proxecto. E o caso Papelga cando di que vai usar pasta química posibelmente de Pontevedra. Non me vale. Se a trae de Lourizán, ten dioxinas e cando fabriquen papel con ela faranno a medio dunha suspensión en auga, na que a auga se escorre despois. Polo tanto, vai verquer dioxina. Que non me digan que iso é un proxecto. Despois din os da fábrica de Narón que van usar quelatos, pero os quelatos son unha clase de compostas químicos (coma unha sal ou un gas). Con isto o que agachan é que van em-pregar ácido-dietilene-pentamine-teatracetil-acil, produto que pode producir problemas porque forma compostos con metais pesados e arrástraos. Mesmo fai que pasen ao feto a traveso da placenta. Esta clase de compostos usáronse no primeiro nos deterxentes. Tamén non especifican se n’As Pontes van empregar mercurio…
A Xunta di que Eurogalicia verquerá augas da mesma pureza ca as que reciba para o ciclo industrial.
O proxecto non di nada diso. Que a Xunta di que vai modificalo, será outra cousa. O que queren facern’As Pontes é un disparate e consiste en verquer a auga na escombreira. Iso non é reciclar. Os verquidos que vaian á escombreira escorrerán. Os problemas da escorrentía da escombreira, sobre todo cando ven as choivas. están estudados no informe da Jaako Poyry. É unha escombreira que verque ao sislema fluvial do Eume o que significa que a escorrentía dará no rio. Estes señores non eliminarán os órgano-clorados. entre os que están as famosas dioxinas. Por confesión deles sabemos que van producir 1.800 quilos diarios de organo-clorados, que con tratamento primário e secundario pretenden deixar na metade. lsto é moi discutíbel pois que a maioría destas sustancias non son degradábeis organicamente, que é o que fan eses tratamentos. Así que aínda no suposto de que sexa verdade o que din. deitarán 900 quilos de árgano-clorados. Se vaná escombreira, rematarán no rio. Din-que fará o efecto dun filtro. Pero se a escornbreira non dá absorbido a auga de choiva que alí cae, como val poder recibir os verquidos da celulosas?
Pero se os verquidos da fábrica de Eurogalicia Forestal se fan na escombreira d’As Pontes, afectarán á fraga do Eume, ás marismas de Pontedeume, a Cabanas, á Ria de Ares, etc
Xa sabe o que pasou. Que a central térmica de Endesa o primeiro que levou por diante foi o encoro do Eume que atoraba con sólidos en suspensión. Fenosa vendeullo e de aqui a pouco a presa estará ate-rrada, pero como xa é da Endesa, tanto ten. Estes verquidos borraron da ría a ameixa fina, as vieiras e outras espéecies. E a escombreira seguerá a verquer no río. Tanto un como outro informe ambiental non fan o inventario e censo (a lexislación emprega estas dúas verbas) dos parques de marisco. O da fábrica de Narón alude superficialmente a algo de marisco moi contaminado no fondo da ría. Pero non hai moito. uns viciños de alí comentábanme que a colleita de moluscos deste ano é extraordinaria. O d’As Porites non valora a cantidade de xente que vive do marisqueo e a baixura na ría de Ares e Pontedeume. como tamén non inclúe os cambios de prezos que val inducir nas propiedades
Sempre que se fala de fábricas de pasta, repítese aquilo de que un país madeireiro ten que ter esta clase de industria ou verase obrigado a exportar o que produce o seu bosque.
Empezando por non usar o eucalipto. En Centro-Europa están a facer pasta de papel e non usan esta clase de árbores. Aquí podiamos plantar ameneiros, bídalos e non sei cantas árbores máis, que non dan o problema do eucalipto e que podían server pasta mecánica. Pero non queren enfocalo. Calquera outra especie permite o uso rotatorio da terra. pero o eucalipto non. Agora dinque a eucalipto galego é o máis caro do mercado. Pero non pasará alá moito tempo sen que estas empresas abusen dos labregos. Farán o mesmo ca Celulosas de Pontevedra que importa cando quer e baixa os prezos. O que Iles interesa é rodear as fábricas de eucaliptos. O cálculo está nun radio de setenta quilómetros desde a fábrica. Para baixaren os prezos dos transportes. Unha das empresas máis ínteresados na celulosa d’As Pontes é un contratista que pretende non facer de baleiro a viaxe de retorno.
Como non imos reaccionar cando tratan de que traguemos rodas de muiño como estas das industrias de que falo?
Vinte anos despois parece como se a historia se repetise. Pero non hai moitos máis científicos que queiran opinar sobre os plans de Papelga ou Eurogalicia Forestal.
Nalgunha ocasión ofrecéranme cartos para. cambiar de opinión. Non podo asegurar que non tería ambicións. pero vivo modestamente e conseguín sacar adiante á miña familia. con nove fillos, traballando honradamente no meu.Acaba de saír a sétima edición dun dos meus libros. Cada vez a civilización necesita análise máis fino. de cousas máis pequenas. Ese é o meu labor. Comecei só. E hoxe no departamento hai 35 persoas. Tradicionalmente as faculdades de ciencias tiñan o prurito de seren de ciencias puras. A mais de un dos meus profesores escoitei que o importante é o que na aula se ensinaba e a ciencia que transmitía.As repercusións que a ciencia ten fora non importaba nada. A diferencia clásica é que as faculdades de farmacia estaban conectadas coa profesión, as de medicina cos médicos pero nas faculdades de ciencias había uns señores puros que non tiñan relacion con nada. Pero como non imos reaccionar cando tratan de que traguemos rodas de muiño como estas das industrias de que falo?
O pior veleno do mundo
Cal pode ser a incidencia dos órgano-clorados verquidos no Eume?
Cos números que EuroGalicia Forestal dá para a fábrica d’As Pontes, calculo que a celulosa de Pontevedra deitou na ría en 30 anos que leva funcionando máis de 10.000 toneladas de órgano-clorados. Son produtos que están na ria, nos peixes, e nos habitantes da zona. Un dos órgano-clorados máis tóxicos é a dioxina. Existe unha reclamación de veteranos do Viet-Nam por danos físicos ocasionados por esta sustancia, que figuraba coma unha impureza de 2,3 miligramos por quilo nos defoliantes que empregaba o exército norteamericano. Efectivamente: hai análises que determinan dioxina na graxa destes veteranos do Viet-Nam. Isto dá idea de onde chega a toxicidade e estabilidade destes compostos. O comisario de Agricultura en Bruxelas di que están a estudar as regras da CEE para fixar os límites superiores de emisións de dioxinas. Se iso sae, xa veremos onde quedan estas fábricas. No entanto, países coma Holanda fixaron os límites para os contidos de Dioxina en alimentos como o leite, por exemplo. O límite admisíbel é de 0,000006 gramos por quilo de graxa de leite. Para o home admiten unha inxesta diaria de 0,0000000000000004 gr. de dioxina. lsto, cando se poden tomar por tratamento 0,015 gramos diarios de arsénico e ninguén ignora que o arsénico é un veleno. Isto é, que podo tomar mil millóns máis veces arsénico ca dioxina. Por riba, sabemos como se cumpren aquí as leis. Porque Pontevedra está a deitar isto todo na ría. Pontevedra non depura os órgano-clorados. Cando se montara a fábrica de Lourizán ninguén falaba das dioxinas, pero de a pouco celebrouse o oitavo congreso mundial sobre dioxinas. A dioxina, ou TCDD, considérase o tóxico máis grave que se coñece. Preocupa en todo o mundo e poñer a punto o procedemento analítico para determinar as cantidades que lle digo, custou centos de millóns de dólares. En España nada se fixo neste terreo. Pero os de Pontevedra saben que hai sitios de Europa e América nos que se poden facer estes análises. Nada custa mandar mostras a analizar. Tamén a Xunta non ten medios, pero pode mandalo a centros de análise. A dioxina, coma os haloformos, os difenilos policlorados, os pesticidas e os dibenzo-furanos, son produtos que está a producir o home e que non existían na natureza. Agora descóbrese que depurar as augas con cloro pode ser un disparate. Nós matamos o tifo e moitos outros produtores de enfermidades. Pero fabricamos haloformos que son tóxicos.
Calculo que a Celulosa de Pontevedra deitou na ría en 30 anos que leva funcionando, máis de 10.000 Tm de órganoclorados
A Illa de Tambo, coa fumareda de Celulosa de Pontevedra detrás.
O emisario ao pé da illa de Tambo é parte dunha reforma dos sistemas anti-contaminantes da fábrica que non inclúe o tratamento terciario.
A petición dos mexilloeiros da ría fixeran na Consellería de Pesca dous informes que resolven en contra da solución do emisario. A única viábel é a que se dá para a ría do Ferrol: verquer fóra de cabo Prioriño; na ría de Pontevedra, tería que verquer por fóra da illa de Ons, a cincuenta metros de fondo ou máis. Pero, claro, como a ría é deles… Que iso custa diñeiro? Pero se estas fábricas aprópianse dos cartos do pobo! Eu fun dos que primeiro comezara cos estudos da contaminación, alá polos anos setenta. Cando falaba cun enxeñeiro, espetábame:«é que a min interésame o rendemento, pero o que pase fóra, non vai comigo».
Desde hai tres anos estamos incorporando novos contidos á edición dixital de A Nosa Terra. Acadado o obxectivo primeiro, que era poñer a disposición pública toda a colección contemporánea do semanario, nas próximas semanas e meses iremos dixitalizando a colección de edicións especiais: A Nosa Cultura, A Nosa Historia e Cadernos de Pensamento e Cultura.
Comezamos por unha publicación que marcou un antes e un despois na fixación do concepto de memoria democrática. O especial “O 36 na Galiza” tivo un éxito do que nós fomos os primeiros sorprendidos. Dúas edicións esgotadas en poucas semanas, con máis de 10.000 exemplares vendidos, foron un fito incontestábel e probaba a fame cidadá por saber e completar un pasado fragmentado e cheo de experiencias políticas e sociais. Era marzo de 1986, pasaran 50 anos desde o golpe de estado, procurabamos poñer un novo ladrillo nunha tarea sen fin. Nos anos seguintes aprofundamos no percorrido do periodo ditatorial en dúas novas publicacións: A Nosa Historia 2Os anos despois (1936-1953) e A Nosa Historia 5Galiza: 1953-1975. Velaquí os froitos daquela andaina.
En anos sucesivos completous e a colección A Nosa Historia con novos títulos.
Ricardo Carvalho Calero foi sinatura habitual nas edicións especiais de A Nosa Terra (Rosalía de Castro, Luís Seoane, Eduardo Pondal e Curros Enríquez), e tamén en diversas ocasións no semanario, onde foi entrevistado no número 0 e en 1987, cando se cumprían os dez anos da nova etapa. Nese período dunha década foi aquilatando a súa posición sobre o futuro da lingua e repasou diversos episodios da súa biografía.
Carvalho Calero: a voz e a palabra
ANTÓNIO MASCATO
Parece que na súa mocidade o Seminario de Estudos Galegos sería clave no proceso de aceleración da ideoloxía nacionalista.Vostede súmase enseguida ao Seminario, cal era a importancia real nesta perspectiva do seminario?
A ACADEMIA ERA UNHA INSTITUCIÓN FOSILIZADA
Extraordinaria. Foi extraordinaria.A institución veu remozar a loita por unha auténtica cultura galega que non estaba aínda representada por outros organismos como a propia Academia, da que se tiña a idea de ser unha institución fosilizada. Nós mirábamos á Academia como unha entidade na que se celebraban certas liturxias de tipo cultural ou patriótico que non tiñan a eficacia necesaria. Queriamos para o Seminario que fose iso, un seminario no que se investiga, formando xente, sementando.
Que o motivou á militancia no galeguismo. Era aquel un tempo de euforia colectiva entre os sectores máis preparados?
Evidentemente, quen tivese desexo de superación no campo científico ou no da creación literaria atopábase inmerso no campo do galeguismo que xa tiña prestixio. Aínda que os avances prácticos do uso social da lingua eran máis modestos que hoxe mesmo. O Seminario por exemplo era moi respectado; un alumno destacado tiña o seu lugar propio de traballo e de convivencia no Seminario. De maneira que como eu xa tiña lido e criado en galego tiña o meu lugar natural.
A HOMOSEXUALIDADE DE BLANCO AMOR
Hai unha pregunta que non é persoal. Non vai dirixida exclusivamente a vostede, máis ben á súa xeración, aos seus compañeiros de militancia. Fai referencia á marxinación que sufriu Eduardo Blanco Amor pola súa recoñecida homosexualidade entre os que serían seus aliados naturais…
A que anos se está a referir?
Aos anteriores e posteriores á guerra.
Blanco Amor nunha foto dos anos 30.
Ben, nos anteriores el residía en Buenos Aires, eu non o coñecía, nin eu pola miña xuventude tiña capacidade de criar opinión. Nin sequera era eu sabedor de tal condición. Só sabía que Eduardo era un escritor galego, con aínda moi pouca obra. Cando publicou Poema en catro tempos fíxenlle unha reseña en Nós deste libro ao que cualifiquei como o mellor libro de poesía deste tempo. Non foi tratado por min dunha maneira severa, cando se manifestou como prosista, conseguindo unha obra máis importante que a de poeta. Tamén me ocupei dos seus escritos sen me incorporar ao grupo de persoas que falagaron a Blanco Amor, provocados pola vaidade máis ou menos infantil do propio Eduardo. Se analizamos a calidade da obra de Blanco Amor, a transcendencia para a nosa literatura, teremos que distinguir a fariña do farelo. Non todo é fariña en Blanco Amor. Polo demais el publicou un texto na Arxentina sobre un libro meu que foi o artigo máis favorábel á miña poesía naquel tempo, por tanto non tiña motivos de animadversión contra el.
A LIBERDADE DO NOSO PAÍS EN SENTIDO INVERSO Á MODERNIDADE DOS ESTATUTOS
Vostede foi con Luís Tobío redactor do primeiro anteproxecto de Estatuto de Autonomía. Gustaba que se refira a el e no posíbel fixera un exercicio de Dereito comparado relacionado co que foi plebiscitado no ano 36 e co actual.
Lois Tobío.
O que caracterizou a aquel proxecto, no que se atribúe a Bóveda un protagonismo que non tivo, foi o feito de ter sido redactado xustamente a seguir á proclamación da República, da que agardamos que negaría todo o anterior. Se a monarquía fora mudada pola república, o centralismo sería modificado polo federalismo, iso estaba no programa das forzas que combatiamos ao réxime anterior. A República, pois, tería que ser federal pero se foi un novo caso de incumprimento de promesas electorais, feitas sen vontade de cumprir cando chegue o momento. Neste contexto,Tobío e máis eu proclamamos nese Estatuto a República Federal e declaramos no primeiro artigo que Galiza era un estado ceibe ou libre, non recordo o término exacto,dentro da República Federal española. No Estatuto aprobado eu apenas participei, estaba traballando en Ferrol e só fun emendante. De todos xeitos hai que escalonar as posibilidades de desenvolvemento da liberdade do noso país nestes tres estatutos en sentido inverso á súa modernidade. O de hoxe, coa imposición do sistema provincial que só pode alterarse cunha lei, é moito máis restritivo para o posicionamento nacionalista que o estatuto do 36 que admitía a agregación a unha comunidade autónoma de territorios limítrofes se fose ese o desexo das seus habitantes, cousa que hoxe non é posíbel. Isto é só un exemplo. O Estatuto plebiscitado no ano 36 era á súa vez máis restritivo no relativo ao dereito de autodeterminación ou do nacionalismo en xeral que o que redactamos Tobío e máis eu.
ERA MÁIS LIBERAL PAZ ANDRADE QUE BÓVEDA
Procure facer un retrato memorístico de Castelao e Bóveda…
«Feliz aquel que muere sin haber conocido el límite de su grandeza» dixo Azaña como se fixese unha premonición. Ben. Se hoxe puxesen en revisión eses recordos tería que rectificar algunhas consideracións de mocidade, como é lóxico. Mentres non está feita a obra non pode ser xulgada en definitiva. Bóveda e Castelao eran figuras queridísimas na época. Castelao como mestre de todos nós. Bóveda como un de nós. Alexandre movíase nun campo ben diferente do perfil mítico que despois se lle atribuíu, era a eficacia administrativa, organizativa, un home de enorme sinceridade que en rigor podería ser adscrito entre os conservadores. Todas aquelas teorías que circularon colocando a Paz Andrade entre os conservadores e a Bóveda entre os progresistas non teñen máis fundamento que o influxo dos dramáticos acontecementos posteriores. Era moito máis liberal Valentín que Bóveda, non é esa a palabra, pois liberais eran todos. Lembro un mitin de Otero Pedrayo no que dixo que un galeguista podía ser católico, practicante e agnóstico, o que non podía era non ser liberal. Desde o punto de vista relixioso, Bóveda podería ser considerado como un home de dereitas, morreu no catolicismo cunha enorme dignidade.
O certo é que todos estaban ligadísimos aos mozos daquel tempo, quíxenos moito e relacioneime intensamente con eles. Castelao era un orador político de primeira orde, valorabamos todas as súas facetas, non lle disminuiamos a súa capacidade como pintor. como artista. Bóveda revelouse como eficacísimo orador nos últimos anos, antes non estivera virado a esas funcións; perfectamente recordo a Bóveda dicir que estaba disposto a dar mitins en vilas pequenas ou parroquias, o que demostra que antes non era esa unha das súas funcións. Por riba era fornecedor para nós das cousas tanxibles, dos dados económicos e cousas así, xa que outros dirixentes eran de formación humanista ou literaria.
Calquera que conspira para enaltecer o idioma debe ser ouvido e respectado, e aquí estamos a piques de ser queimados na fogueira.
Hai unha parte da súa biografía que é parcialmente descoñecida: é aquela que se refire ao seu comportamento en canto se produce a sublevación fascista.
Ben, eu estaba en Madrid facendo unhas oposicións e alístome no exército, participo na defensa de Madrid e de alí leváronme a Valencia para facerme oficial. Paso logo a formar parte do Exército de Andalucía, desde Madrid pola radio falábase do fin da Guerra que se estaba pactando. Cando quedaron rotas as posibilidades de paz algúns xefes fóronse, un poder insurxente de antigos presos fascistas fixéronse cargo da cidade e comezaron o acosamento, os encarceramentos. Logo duns anos de cárcere, ante a imposibilidade de manter tan elevada poboación penal fomos saíndo algúns e puiden retomar ao meu país, en liberdade condicional.
Cunqueiro, Del Riego e Carvalho nunha foto anterior a 1936
Vostede non estaba máis comprometido que outros compañeiros que non tiveron problemas graves co fascismo, o certo foi que algúns como vostede se mantiveron nas súas posicións mentres que outros traicionaron. Houbo moitos comportamentos miserables…
Efectivamente houbo diferentes comportamentos. Con todo, non debe facerse análise dos comportamentos sen ter en conta a grave ameaza que pendía sobre nós polas nosas anteriores actividades, culturais, políticas.
Penso que de ter ficado no lado inmediatamente ocupado a miña sorte tería sido diferente, non creo que puidese ter evitado unha sorte aínda máis adversa. A verdade é que foi desigual a fortuna de cada un. Pereceron persoas que teoricamente estaban menos comprometidas que eu mesmo, outros encontraban a salvación na fronte ao alistarse ao exército de Franco. Houbo efectivamente condutas moi curiosas, moi estrañas.
Como o comportamento de Risco ou de Filgueira Valverde…
Son comportamentos de comprensión doada. Outra cousa é que nos atrevamos a emitir un xuízo de valor sobre eles.A conduta de Risco non foi o resultado dun medo insuperábel, non! Risco era un home que estaba sempre fungando, movéndose nervioso, no que tiñan que producirse unhas reaccións psicofísicas moi acusadas ante o perigo, ante as ameazas. Ideoloxicamente era un home que chegou a ser hostil ao desenvolvemento da liberdade no que supón de axitación exterior e orde. Se Risco fose un home máis temperado ou valeroso non lle tería terror á revolución social sobre a adhesión a un ideal galeguista. Só episodicamente foi Risco o xefe teórico do nacionalismo galego. Interesouse polo nacionalismo como noutro momento o fixo pola relixión oriental e cousas así. No fundo sentíase home conservador, inserto nunha tradición relixiosa, pouco compatíbel con movementos xa non digamos revolucionarios no sociaI senón con movementos laicos de liberdade política.
O caso de Filgueira paréceme que é análogo, home de educación moi conservadora ao que se lle pode opor a conduta de Bóveda. Non hai que esquecer que con Risco xa se apartaran do Partido Galeguista, cando a decisiva incorporación na Fronte Popular. Espantados do contacto con determinadas forzas e persoas.
Ao caso Filgueira pódese opor o comportamento de Bóveda.
Don Ricardo. como foron as súas relacións con persoas claves na posguerra como Ramón Piñeiro e os demais galeguistas superviventes.
Puxéronse en contacto comigo cando saín do cárcere, pero pola miña persoal situación non podía ser utilizado inmediatamente como cargo político na construción do galeguismo. Os que desempeñaron un papel fundamental na restauración galeguista foron aqueles que por ter servido no exército de Franco estaban considerados entre os menos desafectos ao réxime. Restabelecín relacións con grandes amigos como Del Riego ou Otero Pedrayo, pedíronme axuda cando era precisa e posíbel en proxectos como La Noche ou Grial; posteriores acontecementos estragaron moitos daqueles vínculos que nos uniron.
Valentín Paz Andrade, a quen se ten referido anteriormente, declaraba nunha entrevista que publicou A Nosa Terra hai uns meses, que el tiña cartas de Castelao contra Piñeiro nas que o censura polo que esta a facer co Partido Galeguista no interior. Neste sentido parece existir un pacto de silencio entre as persoas que estiveron implicadas nos acontecementos da posguerra no relativo á liquidación do Partido Galeguista.
Esas noticias teñen chegado a min moi sesgadas pola miña liberdade condicionada. A dirección do movemento no interior facía análises moi diferentes das que facía a dirección no exterior. O que se me dixo entón é que Castelao quería que se mantivese a práctica política sobre a base do mantemento da constitucionalidade da República, recoñecendo que a dirección do movemento correspondía ao Consello da Galiza constituído en Buenos Aires; mentres que as persoas que dispuñan de liberdade de acción para organizar no país os esforzos políticos, ou socioculturaisentendían que caducaran esas teorías, sen concederlle á dirección no exterior o papel de caudillismo. A base de todo isto era máis ben se había que pensar na restauración da República derrubada pola insurrección político-militar de 1936 –pensamento de Castelao,se non estou enganado– ou se había que pactar cos monárquico-liberais.Valentín decidiu estar silencioso até os seus últimos días, eles saberán porque, eu fiquei á marxe. En calquera caso sería bo que saísen á luz os documentos que aporten luz a estes problemas, non convén falsificar a historia, nin emitir xuízos morais sobre as persoas, mais é necesario sabermos como se comportaron as forzas políticas e as personalidades que tiñan incidencia no tempo do que falamos.
Contaríanos como Ramón Piñeiro se xuntaba en Lugo con outros vellos galeguistas sen ningún tipo de medidas de seguridade, de como non pode facerse así a loita clandestina, «pero é que Piñeiro tivo a rara habilidade de enganarse case sempre, estaba convencidísimo de que os fascistas alemáns gañaban a Segunda Guerra mundial e que había que prepararse contra tal eventualidade disparatada». Continua a falarnos dos seus tempos á fronte do Colexio Fingoy, en Lugo, no que desenvolveu unha urxente labor de formación pedagóxica nomeadamente na literatura e nas artes dramáticas. para chegar de retornado á súa Universidade.
No fin dos seus cursos universitarios prodúcese o que para moitos sería unha grande sorpresa.Vostede renuncia a unha boa parte das súas investigacións, abandona a súa «Gramática Elemental» de éxito e debrúzase na defensa do reintegracionismo lingüístico do que chega a ser abandeirado…
UN NACIONALISTA NON PODE SER MÁIS QUE REINTEGRACIONISTA
Non, non, de maneira ningunha. Eu non renuncio a nada. Toda a tradición galeguista. desde os primeiros tempos baséase nunha información científica procedente do romanismo segundo o cal hai tres sistemas lingüísticos na península: oriental, central e occidental –con matizacións na realización das diferentes normas– e na programación dunha política cultural que se basee nestes principios científicos. Toda a xeración Nós está afincada na realidade dunha unidade galego-portuguesa que non se pode fragmentar. No momento no que a persecución de todo ideal nacional do noso país é moi intensa non é momento de que as distintas interpretacións que dentro do galeguismo podan darse sobre o problema da política lingüística se manifesten, mermando forza á conxunción do ideal do nacionalismo galego. Despregar a bandeira tería sido insensato naqueles momentos, fíxose cando foi oportuno, a teoría na que estamos é antiga entre nós. Un nacionalista non pode ser máis que reintegracionista porque a nación galega desde un punto de vista cultural ten uns límites flexíbeis, os que impón a existencia dunha serie de comunidades ás que foi transplantada a nosa lingua e que deron matices determinados a esa lingua.
Ricardo Carvalho Calero
Estase a referir á estranxeiría dos da outra banda do Miño e á estranxeiría dos de Madrid?
Claramente. Aceitar que non hai máis Galiza que a provincial imposta desde Madrid e que os que viven na outra beira do rio Miño son máis estranxeiros que os propios madrileños paréceme unha postura non galeguista. Castelao expresa claramente que desexa que o galego conflúa co portugués para termos unha lingua de difusión internacional. Non pode desmembrarse o galego do seu sistema lingüístico, estamos no mesmo caso do valenciano e o catalán. Aquí aconteceu que determinadas persoas pensaren que o idioma representaba a forzas políticas de esquerda e opuxeron un valadar conservador para que os outros non chegaran ao mando, xorde así un neorexionalismo.A miña postura mantén que o galego é simplemente unha realización dun sistema que é o Galego-portugués, que hoxe ten outras realizacións noutros puntos do mundo. Non se pode afirmar que o andaluz é castellano e o portugués non é galego. Claro, ocorre que mentres o territorio andaluz está dentro do español e hai temor a que unha relación máis estreita entra a Galiza que está no Estado español e a que está no Estado portugués enxendre uns lazos políticos contra os que están pondo trancas De calquera xeito xa Castelao prevía a unidade xeopolítica dos pobos ibéricos que terá necesariamente que formularse mediante unha federación, neste sentido o prexuízo anti-portugués é un disparate propio dos que non son nacionalistas. Nós non podemos loitar en Inferioridade de condicións. precisamos de chegarmos ás linguas que nos son propias para non perdermos a batalla. Ninguén fala de disolvernos en Portugal. Nin de perder a nosa particular maneira de falar.
Xa lin esa entrevista. Mira, ao conselleiro hai que dicirlle que os diñeiros non son do estado, da consellería, son dos cidadáns, a min ninguén me liberou de pagar os impostos. Por tanto tamén é meu ese diñeiro. O certo é que a discrepancia plural coa normativa oficial é moi ampla. E iso que está apoiada polo aparello coercitivo do Estado.
A administración poderá manterse allea á miña obra por ser escrita en norma diferente á que ela promove, pero non por iso vai mudar o meu criterio. O ambiente que algunhas poucas persoas están viciando coa súa práctica é o mesmo no que se queimaban os discrepantes no século dezaseis, por herexes. Que o noso pobo teña que soportar isto…
Ningún país con verdadeira conciencia de si mesmo toleraría esas prácticas. A creación literaria debe ser absolutamente libre, no ensino existe a lei que obriga ao emprego da normativa oficial que na práctica demostrou ser inviábel por non asumida. Entón o que hai que facer é mudar a lei, o demais será totalitarismo. Eu sei que se dan casos como este que pode ser o voso precisamente. Unha revista acóllese a unha disposición oficial que concede unha subvención aos medios en galego díselles «non se vos dá porque aí publica Carballo Calero que escrebe en portugués». isto é incivil, debe modificarse xa. Isto é así pola vontade dun reducido grupo de persoas que merecen ser modificadas do aparello do estado. A liberdade de expresión debe ser total. A ortografía entra no apartado de estilo do escritor. Calquera que conspire para enaltecer o noso idioma debe ser ouvido, respectado e aquí estamos a pique de ser queimados na fogueira. Xa digo, unha normativa de concordia para o ensino e liberdade na creación literaria Que o país reaccione contra estes residuos de totalitarismo e que desaparezan os torquemadas
Se tivese que facer un resumo conciso do obxectivo do seu traballo, que diría?
Que estamos por modificar a coexistencia desigual do galego e do español na sociedade galega, a realidade é que o galego non está nas mesmas condicións de competitividade que o castellano; algunha ex autoridade do goberno galego declarou que no seu fogar empregaba galego e castellano ao cincuenta por cento. Iso é unha cousa ridícula, a diglosia desemboca no aniquilamento da lingua menos poderosamente desenvolva.A cooficialidade do galego é un sarcasmo, algo irreal como a liberdade que os burgueses dicían dos primeiros obreiros da revolución industrial; claro, fronte á liberdade de esixir, a liberdade de negar. O galego precisa afortalamento, recoñecemento internacional, primar o galego fronte o castellano, pensar que o galego fálase en Coimbra e no Rio de Janeiro.
Carvalho Calero en A Nosa Terra
Ademais de artigos nas publicacións especiais A Nosa Terra/A Nosa Cultura, Carvalho escribiu diferentes artigos no semanario que poden ser consultados nestes enlaces.
Desde hoxe está completa a dixitalización e o acceso público a todos os números de A Nosa Terra, culminando un acordo técnico asinado entre a Fundación A Nosa Terra e o Consello da Cultura Galega. Renacida en 1977, a edición contemporánea desta cabeceira nacida en 1907, percorre máis de tres décadas de abordaxe xornalística da realidade galega, no complexo periodo histórico da restauración democrática e a recuperación de dereitos nacionais.
O modo de acceso e procura está destacado sempre na portada da edición online. Pódese consultar número a número, ler en liña ou baixar ao ordenador ou teléfono para unha consulta máis demorada. Ao tempo a páxina de A Nosa Terra actualiza contidos periodicamente, con informacións e colaboracions, tanto de redacción propia como de contidos tirados dos milleiros de páxinas realizadas durante trinta anos, produto do esforzo dun ronsel de xornalistas, colaboradores e accionistas, que mantiveron sempre vivo o obxecto fundacional enunciado no número 0: “temos a intención de levar adiante un traballo que responda ao dereito de informar con rigor, simpatía e posicións críticas dos feitos que se relacionan co noso pobo. A Nosa Terra, ao definirse como un periódico de linea nacionalista fai, tamén, unha elección comprometida coa gran maioría, coas clases populares, na loita da semente por ser frol“.
Ponse así o ramo á etapa que a Fundación A Nosa Terra considerou máis urxente. No futuro engadiremos á Hemeroteca todas as publicacións das series especiais: A Nosa Cultura, A Nosa Historia e Cadernos de Pensamento e Cultura. Ao cabo todas estas páxinas son o froito real e aínda útil de todo medio de comunicación.
Manuel Vilar, actual director do Museo do Pobo Galego, entrevistaba en 1992 a Carmelo Lisón Tolosana nas páxinas de A Nosa Terra (nº 529). O estudoso aragonés era un apaixoado do noso país, que foi eixo de grande parte da súa obra de investigación. Grande parte do seu material e a da súa obra pódese seguir na Fundación que leva o seu nome e o da súa compañeira Julia Donald.
MANUEL VILAR
Carmelo Lisón Tolosana (La Puebla de Alfindén-Zaragoza, 1929 – Madrid, 2020)foi o primeiro antropólogo que escolleu á Galiza como área para realizar un estudo de campo, aplicando as novas técnicas da etnografía, hai diso 28 anos. Desde aquela publicou varios libros sobre a Galiza. Neste momento está a escribir sobre a compaña («os meus informadores nunca utilizaron a palabra santa») ao tempo que continua un estudo sobre a romaría do Corpiño, que leva seguindo desde hai 17 anos.
Cando veu á Galiza? O normal nos antropólogos europeos era iren a lugares máis afastados ou da área mediterránea, coma Andalucía, daquela moi pisada polos ingleses e polos americanos.
Por pouco voume a Andalucía. Cando estaba en Oxford fixen a tese de doutoramento sobre un pobo aragonés, unha comunidade moi pequena (1.300 habitantes) fechada. Era o clásico inglés de escoller unha comunidade onde poder estudar todos os aspectos, desde un punto de vista que é o do investigador. Unha vez rematado iso, Evans-Pritchard díxome que conviña ter outra área de traballo de campo distinta para poder comparar e ter unha visión antropolóxica global. Díxome: ‘”o que podias facer é ir á Turquía». Co torpe que son para os idiomas, pórme a estudar turco agora, non, e dicíame: «xa non te mando á África, pero Turquía é a Europa mediterránea, ou vaite á Italia”. Eu retruquei que a variedade de España era enorme e que gostaría de comparar con outra parte do mesmo país.
Eu non coñecía Galiza, nunca estivera aquí, mirei o mapa de España e pensei que tiña que escoller unha área que fose maior ca unha pequena comunidade para facer un contraste. No meu primeiro traballo en Aragón estudara moito a economía, a estratificación, a división da terra; era unha zona moi rica, con tres colleitas ao ano, só na Alemaña prodúcese máis trigo por hectárea do que se produce neste pobo!! Non había nada de rituais, crenzas, mal de ollos, non teñen sentido alí ese tipo de cousas. Vin que na Galiza o folclore e a etnografía tiñan moita forza porque un grupo moi interesante de xentes publicara moitas cousas, e só faltaba a perspectiva antropolóxica: coller o material e interpretalo. Pensei tamén que Ile podía dar unha certa profundidade histórica. Foi cando Ile dixen a Evans-Pritchard que pensaba ir á Galiza.
Collín o coche e percorrín toda a Galiza, toda, fun tomando notas, lin moito, comprei todos os libros que puiden sobre o país, e mapas, estatísticas, etc. Despois voltei a Oxford e comecei a preparar o tema, o programa, que había que eu podía estudar. A realidade foi que despois atopei cousas que nunca esperaría coma os catro tipos de familia espléndidos. Esa variedade nun sitio pequeno era excitante. Eu tiña máis interese en cuestións ao estilo do traballo anterior: a terra, a propiedade, a herencia, como estaba todo encaixado na terra, até os valores, todo viña da terra. Pero atopeime con isto e cando empecei a ver o que era tiven que empezar a estudar máis en serio.
Coas crenzas xa viña máis preparado pois decatárame de que había moita riqueza e conviña que non se esluíse. Recollín moreas de dados, fixen 30 mil Km. por Galiza, estiven vivindo dous anos seguidos aquí. Durante moito tempo tiven un piso en Pontevedra, sen móbeis nin nada, tan só pasabamos por alí, –a miña muller e mais eu– duchabámonos como máximo durmiamos unha noite e saiamos correndo para outro sitio. Fomos peiteando toda a Galiza tanto como se pode facer en dous anos. Empecei a ver unha serie de temas repetitivos e foi cos que traballei. As monografías que teño van reflectindo temas distintos, sobre todo da área de crenzas, de ritual, de simbolismo, de ideas. Agora acabo de iniciar un volume que é sobre a compaña.
O feito de escoller un área tan ampla como a Galiza en vez da pequena comunidade de 1.300 habitantes non significaba unha maneira diferente de facer traballo antropolóxico?
Diferente, si. É o mesmo que fixen coa primeira monografía á que Ile din un transfundo histórico que daquela non se acostumaba a facer. Coller unha zona, tampouco se postulaba. Es moito menos incisivo, dás menos detalle pero abrangues moito máis, ves as cousas de conxunto e comparas. No que publiquei até agora procuro dar moitos mapas e dicir: isto dáse aquí pero non alí. Este tipo de cousas non se pode facer se non estudas unha área máis ampla, aínda que perdes profundidade. Perdo a intensidade pero gaño en extensión.
O antropólogo chileno Raúl Iturra, que estivo pola zona de Lalín nos anos setenta, declaraba hai algúns anos nunha entrevista nun semanario portugués que «a primeira sensação que tive no meio dos camponeses galegos foi a de ter voltado a uma Idade Média que tinha estudado em livros». Foi esta, tamén, a súa primeira impresión?
Primeiro compre coñecer a Idade Media española que non é o mesmo que coñecer a Idade Media de Chile; que seria o século XVII ou así. Hai unha certa impresión, ao principio, de que se remansou o tempo na Galiza. Se eu veño da miña terra, xunto Zaragoza, é o val medio do Ebro que é inmensamente rico, está regado desde hai mil anos, mil anos, non é metáfora, isto produce unha riqueza material moi forte e ademais estás xunto a Zaragoza, absorbido por Zaragoza. Entón non se remansa o tempo como se remansa aquí. Pero na Galiza, non sendo a compaña e a sombra, non atopei nada que non se dese noutras partes de España. Este remanso dáse hoxe en dia noutros sitios, bolsas de pobreza, bolsas de crenzas, o mal de ollo nos montes de ToIedo é moito máis forte que aquí. Non hai que pensar que os galegos están retrasados ou que están vivindo na Idade Media, nin moito menos. O Camiño de Santiago cruzou unha gran parte da Galiza. Realmente para min o problema é coñecer lugares coma O Cebreiro, onde vou moito, e ver que é un sitio de pallozas, por onde desde o século X está pasando a nobreza europea para ir a Santiago. Quer dicir, que non era xente paifoca que non vise outras cousas, que estivese totalmente illada, non máis que no Pirenéu ou máis que noutros puntos similares. Por estes sitios quedaron ancoradas, cousas moi interesantes, pasaron xentes mai importantes, practicamente todos os días durante séculos.
Por outra parte o que si me parece fascinante é atopar cousas que non atopei noutro lado. Todo o tocante a crenzas, ritualizacións e simbolización, un mundo metafísico realmente impresionante. A creatividade mental que hai detrás non a atopei en ningún outro lugar de España. Para un antropólogo isto é un paraíso, e iso é o que fai que veña continuamente, que siga escribindo, que remate unha monografía e empece outra. O mundo mental é fascinante, esa creatividade que hai e que pasa á poesía e que fai que haxa xente como Valle Inclán que é sublime, o mellor de todo o século español, non hai dúbida ningunha. Mesmo na literatura europea hai poucos comparábeis con el. Mágoa que aquí estea un pouco postergado polos nacionalistas. Dá moita pena, pois un señor coma ese era tabú cando eu estiven aquí no ano 64-65 e empecei a falar cos galeguistas de Valle e case me exorcizan. Eran Rosalía e Castelao e máis nada. Pero a forza que ten Valle-Inclán é realmente incríbel.
Que elementos definiría como característicos ou diferenciadores propios da personalidade da Galiza?
Os catro tipos de familia son cousa que eu non atopo noutras partes coa vixencia coa que os atopei aquí. Había zonas en que realmente o 70% da xente na familia eran de familia troncal. Hai pouco máis dun ano esta cifra chegaba a un 33%. Isto é normal tamén porque a xente emigra, vaise, pretende outras cousas, pero ao mellor viven moito peor en Bilbao ou en Madrid que aquí. Ese tipo de familia tiña aquí, e segue tendo, unha forza que non vin noutras partes. Numericamente no País Vasco descendeu moito máis que aquí por motivo da industrialización e da inmigración. Iso seria, para min, un dos elementos diferenciadores.
“A creatividade mental que hai en Galiza non a atopei en ningún outro lugar”
Outro é a creatividade cultural, realmente extraordinaria, do fenómeno de Santiago. Desde que isto sexa un Fisterre, a creatividade duns cantos señores que comezaron coa narración etiolóxica da chegada de Santiago, empeza a medrar iso, empeza a formarse un núcleo de monxes, hai momentos que tratan de ti a ti a Roma e os cóengos de aquí son cardeais. A creación desta narración etiolóxica é extraordinaria e única. Fisterra era o Principium Terrae, e aquí tiña que vir todo o mundo. Nun momento chega tanta xente coma a que vai peregrinar a Roma e Xerusalén. O Camiño de Santiago é unha das arterias fundamentais da Europa, a que fai a unidade espiritual do continente nese momento e á que veñen todos os grandes señores, reis, magnates e xente pobre, pícaros, vagabundos desgraciados, prostitutas e todo. E iso produce un regueiro de poesía e de lírica realmente extraordinario. Practicamente toda a poesía nese momento escrébese en galego, hai até trobadores aragoneses que escreben en galego, porque consideran que o galego é moito máis bonito, elegante e fluído para o amor e a Lírica.
As cantigas están cheas de milagres de Santiago e a cidade é o foco e centro da Europa durante moito tempo. lsto ten unha repercusión tremenda. Haberá moitos que non gustarán, pero paréceme unha miopía tremenda desprezar unha creación cultural como esa, que non ten ningún pobo europeo.
Xentes coma Castelao, os debuxos de Castelao, Valle Inclán, o grupo Nós son moi difíciles de encontrar noutro lado. Pero hai que xuntalos a todos, non seleccionar e dicir: estes si e estes non nos gustan. Desde unha perspectiva cultural hai que collelos en conxunto. Hai momentos na historia da Galiza cunha creatividade cultural moi forte, o mesmo problema dos irmandiños visto desde a lupa da antropoloxía daría un xogo exquisito. Vistos desde a antropoloxía e non da política, polo que eu vin, hai unha carne antropolóxica verdadeiramente extraordinaria.
Antropoloxia con base material
O seu primeiro libro sobre a Galiza, por dicilo cunha terminoloxía marxista, estuda a infraestrutura: a propiedade, a casa, a herencia, etc. Nos seguintes céntrase exclusivamente no mundo simbólico. Por que esta primeira incursión pola infraestrutura?
O que eu pretendía estudar cando vin á Galiza era o segundo, pois o primeiro xa o estudara en Aragón e xa vira o que podía dar de si ese tipo de antropoloxía. Eu viñen á Galiza buscando o outro: as ideas, as crenzas, a simboloxía, a creación metafísica, a criación mental-cultural. Pero decateime de que había que situalo nunha base, pois non ten sentido falar das cousas teórica e metafisicamente puras, porque non existen. Todo iso tiña que ir incardinado nun hábitat, nunha ecoloxía, nun sistema familiar, quer dicir, non se pode entender gran cantidade da produción mental galega sen que saian as ánimas, os mortos, a outra vida, etc…
Naturalmente que ás veces hai un desfase entre un nivel e outro, posto que un evoluciona antes que o outro e pode ser que o nivel de hábitat, de economía, de familia evolucione moito antes, que o mental de creacións poético-culturais. Hai un certo desfase, que agora se dá máis que hai 28 anos, cando eu empecei a estudar todo isto.
Nas súas obras hai un recorrer constante á poesía, pero tamén a súa linguaxe nalgúns traballos parece máis a dun narrador que a dun cientista social.
Moitas veces a poesía e a literatura, sobre todo os grandes poetas, teñen intuicións que realmente van moito máis diante ca nós. Cando estaba facendo a tese para Oxford, estiven escribindo o primeiro capítulo durante uns dous meses e polas noites lia cousas distintas e recordo que me caeu nas mans un libro de Ortega y Gasset e atopo unha frase que dicía: terra non só é espazo senón tempo. Amoloume: levo dous meses tratando de dicir isto e Ortega dimo nunha frase mellor do que eu en todo un capítulo. Este tipo de cousas, Valle Inclán, por exemplo, todo o que di, as frases máis raras atopeinas activas na Galiza, agora non sei se estarán, pero vinas activas. Unha frase deste señor déixate chantado, porque penetrou intuitivamente a través da poesía dunha forma que nós non facemos. Coller a estes individuos, lelos e aprender deles paréceme esencial.
«Traducir certos conceptos do castellano esixiume un esforzo monumental»
Os seus libros non son coñecidos fóra e aquí, nos departamentos de antropoloxía, cando se fala de bruxaría cítase o libro de Evans-Pritchard máis que o seu. Hai que ter en conta que o que el fixo sobre a bruxaría foi algo moi pioneiro e con repercusión na filosofía. Empezou nos anos trinta cunha serie de obras que foron un golpe no ámbito académico-intelectual europeo. Comezouse a cuestionar algo tan fundamental como o «natural», porque resulta que cando os antropólogos comezaron a furar viron que todo é cultural. Nin a comida, nin a bebida son naturais, senón que en cada sitio fanse dun xeito, hai sistemas diferentes. Por conseguinte, temos que cuestionarnos unha chea de conceptos fundamentais da cultura occidental. É o que pasa coa racionalidade, por exemplo. Evans-Pritchard comezou demostrar que hai sistemas lóxicos de racionalidade que son distintos aos nosos. Ese golpe á ciencia ocidental deuno el e dous ou tres máis, incluido Lévi-Strauss, que foron os pioneiros.
Eu non estaria tan convencido de que non se lean os meus libros. O primeiro xa vai para a sétima edición, cousa rara en España. Doutro vaise facer a cuarta, e dun máis a terceira. Hai que ter en conta que en España lese moi pouco, non chegamos a un líbro ao ano por persoa.Os meus libros teñen unha gran dificultade na tradución. Non é doado verter a outra lingua unha serie de conceptos que están moi metidos na nosa. Hai un capítulo enteiro dedicado a explicar o que é bruxa, outro a meiga, outro a sabia, a semanticidade está aí cunha forza tal que para traducir iso ao castellano esixiume un esforzo monumental.
Carmelo Lisón nunha das viaxes polo país na súa procura de investigador.
«Durmín unha chea de veces coas vacas, cando non había outra forma de durmir’
Tense definido ao campesiño como «unha dubidosa categoría antropolóxica». Quer dicir que os antropólogos invéntanse o campesiñado para teren un campo onde actuar?
Normalmente inventamos as cousas e crémolas, que xa é peor. Ten que haber categorías que servan para andar pola casa e, cando dicimos campesiños non nos referimos a xente que está a vivir na Coruña ou en Madrid. Neste sentido é lícito criar categorías para saber de que falamos, pero pensar que hai unha homoxeneidade detrás, que hai un contido xeral que corresponde a esa categoría é un engano antropolóxico. Por poñer exemplo, ao campesiño do meu pobo que xoga á banca, que se vai de vacacións a Paris, que ten desde hai moitos anos teléfono na casa, que ten un ou dous coches, un fillo piloto en Iberia e segue traballando no campo co seu tractor, pór a ese home na categoría de campesiño do Cebreiro que ten catro vacas e mata quince porcos e vive diso todo o ano, simplemente é un caixón de xastre. O que temos que facer é perfilar categorías moito máis agudas, non dicir «o poder», pero é que o poder é moi complexo, ou a «dominación», mire que esas cousas non funcionan, ou a «manipulación» da xente, non sei, eu podo manipular os estudantes para incitalos a traballar e polo manipular os estudantes para enganalos, son dúas manipulacións radicalmente distintas, estamos usando a mesma palabra e referíndonos a cousas moi diferentes.Non podemos referirnos á categoría de campesiños, debemos falar de formas de campesiñado, de niveis de campesiñado.
En case trinta anos que leva vindo por estas terras, como ve a sltuación do campesiñado galego, parécelle que houbo cambio?
Enorme. No sentido económico foi realmente extraordinario, o cambio só na forma de vestir e de vivir. Eu durmín unha chea de veces coas vacas, cando non había outra forma de durmir, pero literalmente, non metaforicamente «xunto a», non, eu estaba alí coas vacas. Estiven comendo e ceando nun cuarto dunha casa onde estabamos xuntos porcos, vacas, todos; onde as moscas caíanche no prato no que estabas comendo, onde o único que comía era un anaco de chourizo (como a metade dun dedo), que me puñan con patacas, era eu porque pagaba, mentres os outros comeron só patacas durante toda a semana. Neste tipo de casa estiven de novo hai uns cinco ou seis anos na celebración da onomástica do xefe da casa, do cabo da casa, e sacáronse botellas de champagne. Trouxen por Galiza a estudantes americanos de Nova York, busqueilles casas máis ben pobres, para que tivesen un contraste, de que visen que España non era só Madrid, e recordo que unha moza xudía dicíame «haberá algunha casa onde non haxa luz?» e leveina a unha casa sen luz para que vivise esa experiencia sendo unha ricachona, pero ricachona ao estilo norteamericano. Agora non podería atopar unha casa nesas condicións. Atopar unha casa sen baño resulta, tamén, difícil en zonas pobres. Isto indica que o nivel económico variou moito.
Ese nivel económico non necesariamente significa unha mellora no benestar, por exemplo hai casas en que fan o cuarto de baño pero non o usan ou úsano para amosarllo ao veciño.
Pode ser. Iso tamén pasou no meu pobo. Cando eu estaba tecendo o estudo un señor fixo unha casa espléndida e non fixo cuarto de baño e cando foi a festa do albaroque o médico comentou «que raro que non fixese un cuarto de baño» e o dono contestoulle: «mire doutor, eu vou todos os anos un mes a bañarme a San Sebastián, eh!». lsto é moi antropolóxico: pódense ter neveiras ou televisións, como eu atopei na provincia de Ourense, sen luz eléctrica»
Pasaron vinte anos e a memoria de Suso Vaamonde segue viva e activa. En Regodobargo homenaxéano cun festival de música e poesía este 16 de febreiro, ao pé do río Oitavén que o viu nacer e agarimou as súas cinzas no ano 2000. A lembranza de Suso está viva, marcada por unha traxectoria de cancións inesquencíbeis e situacións como a da súa condea por cantar con liberdade en 1979, a seis anos e un día de prisión maior. Tivo que exiliarse catro anos antes de regresar, pasar case 50 días preso en Ourense denantes de ser indultado. Publicamos aquí unha entrevista realizada en A Nosa Terra, pouco antes do xuizo en 1980 e a crónica de 2000 da despedida popular ás súas cinzas.
Suso Vaamonde: “non hai liberdade de expresión”
AFONSO EIRÉ
O fiscal pídelle seis anos e un día de prisión maior por «inxurias á patria con publicidade». Centos de testemuñas afirman que el non dixo as verbas que se lle imputan. Pero un tenente, salmantino para máis señas, despois de querer pegarlle, seica o denunciou. Agora está pendente do xuízo que se vai celebrar o día 21 deste mes en Pontevedra. Máis de vinte mil firmas recollidas xa, protestan contra deste proceso e contra a falsa de liberdade de expresión. A Suso Vaamonde parécenlle moito seis anos e un día, como lle pareceu moito unhas horas detidos por dicir o que pensa nun país onde din que hai liberdade e están pondo atrancos por todas partes: decreto antiterrorista, decreto de bilingüismo, etc… Se o proceso de Albert Boadella foi soado e se levantou unha ola de protestas, o de Suso Vaamonde, cantante do povo galego, non debe ser menos, a acusación é a mesma.
Es bastante coñecido, sobre todo entre un certo público, pero o que se cadra non todos saiban é a túa traxectoria como cantante.
Comecei a cantar no ano 67, cando estudaba o Preuniversitario en Vigo, no 69 integreime en Voces Ceibes até que no 75 desapareceron por medio do Movemento Popular da Canción Galega que, por certo, o mesmo día que se fundou, no famoso recital de Santiago, xa se desfixo. Marchei logo para a mili que non podo dicir que fose un paréntese total na miña actividade musical, xa que seguín cantando, algunha vez vestido de cura para que non se me recoñecese. Ao remate comecei con recitais e só e gravei o disco Nin rosmar un laído. Gravación que se fixo en directo no cine Veiga de Moaña. Despois xa viñeron as producións nas que fixen discos deA Roda, Verbas Xeitosas, Airiños Galegos, Contos para nenos e, pola miña banda, Os soños na Gaiola (25 poemas de Manuel María), as primeiras cancións que se fixeron en galego para nenos. Despois veu un disco encol da emigración e outro sobre Celso Emilio Ferreiro.
A túa evolución como cantante iría parella á evolución da nación, non é así?
Si, penso que hai bastante diferenza daquela guitarra de hai dez anos a hoxe. Agora hai máis facilidades, hoxe non saio a cantar só, senón que vou cun grupo de seis persoas, que axiña se ampliará a nove. Pero a evolución máis fundamental podemos dicir que foi de sete anos para aquí, para o que me serviron os anos anteriores foi para aprender a cantar, aínda que hoxe siga aprendendo. Nótase agora unha diferencia fundamental con antes que había moita ilusión que amainaban os críticos a pegarche paus así porque si, sen ter para nada en conta o difícil queque era para nós xa só poder cantar. Agora a crítica é máis permisíbel, pero os atrancos aínda seguen a existir. Un deles, por exemplo, ter que ir gravar a Madrid e facelo en tres días, esteas ben da gorxa ou non. No tocante á evolución ideolóxica é difícil vela na miña traxectoria xa que as cancións son miñas só en parte, ao facer eu a música, porque a letra é dos poetas: Manuel María nos Soños na Gaiola , Bernardino Graña, Méndez Ferrín, Neira Vilas, etc
Se é posíbel definir a un cantante, ti como farías a túa propia definición. Onde te incluirías?
Primeiramente definiríame como cantante galego, as letras que eu escollo sempre levan unha mensaxe social, non canto ás bolboretas e ás flores normalmente. Por exemplo, os Soños na Gaiola, aínda que falan de bichiños fano dun xeito moi especial. En canto ao meu tipo de música poderiámolo definir como baladas.
A letra xa dixeches que era de poetas, mais para facer a música das túa cancións, en que te inspiras?
Son autodidacta, póñome diante do poema e el mesmo pídeme a música, xa que unha das vantaxes do idioma galego é que xa el che dá a música.
Suso Vaamonde e Manuel María no Teatro Rosalía de Castro da Coruña en 1995
As túas cancións son directas, algunha vez coxunturais, e hai quen as tacha de panfletarias, por que escolliches este tipo de canción?
Habería mil razóns para xustificar este tipo de música, entre outras cousas que non estamos a un nivel tan outo como poder meterte a fondo. De feito as cancións que máis gustan do meu repertorio son as que menos me gustan a min, Ademais, son as que máis pide a xente, notando tamén tamén que son populares e reflexan unha realidade palpábel e clarísima. No referente ao panfleto… o que penso é que as miñas ideas seguen sendo clandestinas, aínda segue sendo necesario o panfleto xa que estamos como antes. O que non quere dicir que non trate de evolucionar na miña música. A proba é que nos recitais non só canto panfletos, pero que hai que seguir tirando pola rúa, igual que hai que seguir facendo pintadas.
Por outra banda está o que non se coñece a canción que eu fago, sigo dicindo en que estou totalmente de acordo en que hai que facer canción directa, pero non só fago este tipo de canción. Por exemplo Os soños na Gaiola no ten nada de panfleto e hai poemas como «Emigrantes no mar», que é un gran poema, e alguén dixo que era un panfleto. Non primeiro disco se o tacharon de panfletario foi porque levaba o «Uah» canción que realmente é popular na ditadura e nas coplas. No mesmo disco hai cancións como «Volvín á terra pero perdín o amor» que e preciosa. Hai outras de Castelao, que de panfletario non ten nada. Panfletario chamaranllo os que se senten casteláns. Os que lle chaman panfleto a algunhas xa se sabe quen son.
Hoxe estás de actualidade sobre todo polo proceso que che están a seguir. Cal é a súa orixe?
Todo ven por unha canción que chaman panfletaria, sendo unha canción popular, unha canción que fixo o pobo e o pobo segue a cantar. Ocorreu todo en Pontevedra o 2 de xuño de 1979, na festa antinuclear, festa que naceu gafada pois nada mais comezar viñeron as prohibicións, sacaron a pancarta detiveron un rapaz por dicir que aquí había presos políticos, prohibiron falar os alcaldes dos lugares afectados pola,autopista, e logo, ao final un militar quixo subir ao escenario para pegarme. Xente que estaba alí, entre eles meu pai, agarrárono e non o deixaron subir, pero a policía detivo aos que ían coller a este home e deixou libre ao agresor. Chamárono logo polos altavoces para que subira e expuxera o motivo polo que me quería pegar, pero xa non estaba. Entón detivéronme a min, a un fotógrafo e a un dos organizadores. Isto era o sábado á tarde e non saín até o luns á mañán que decretaron a miña liberdade provisional.
E despois que?
A certo tempo chegoume unha notificación pola que tiña que presentarme cada quince días no xulgado, estivera onde estivera. E así o fun facendo até que me dixeron que non tiña que facelo máis, pero que o proceso seguía adiante. Así foi, a causa non foi sobreseída estando previsto que o xuízo se celebre en Pontevedrao 21 de novembro ás dez e media da mañá.
Cal é acusación?
Supostas inxurias á Patria con publicidade. Todo ven por unha copla que din que cantei, esa de «sempre que falan de España….». Bon, isto xa se probará no xuízo, pero eu sei que non a cantei. A pena que me piden é de seis anos e un día de prisión maior.
Se ti non cantaches a canción tal como te acusan puido ser que a xente que estaba escoitando si a cantara, en efecto hai moita xente que a canta, a quen se xulga neste proceso?
Si, a xente parece que a cantou. Eu non ouvín nada desde alí arriba Este é un proceso contra a liberade de expresión, cousa que está aprobada na Constitución, vino demostrar, aínda que ocorreu no 79, que non existe tal liberade. Alí había tres ou catro mil persoas, e só unha se ofendeu e quixo pegarme, a outra xente aplaudiu e prestoume o seu apoio até a comisaría e con firmas pedindo testificar o alí ocorrido. Non me explico que liberdade de expresión hai para xulgar a unha persoa porque un home se molestou entre catro mil. Se se molesta aclárase falando e non querendo subir a pegarme no escenario.
Non che parecen moito seis anos e un día aínda que puideran probar as acusacións?
Non me parece moito seis anos e un día, paréceme moito vinte e catro horas. O tempo que pasei na comisaría paréceme demasiado, xa que se hai liberdade de expresión ten que habela e nada máis. Pero non a hai, se eu estou nun escenario e teño que estar pendente de quen veña pegarme ou tirarme unha pedra ou cousas polos estilo… Outra cousa é que se non gosto me asubíen ou che fagan isto feo de tirarche ovos. Até aí podo admitilo, pero que teñas que estar pendente de non cantar iso por aquilo, estoutro polo outro, para iso é mellor como antes que mandabas as letras á censura e aínda que chas rexeitaba todas xa sabías o que tiñas que facer pero se din que hai liberdade e tes que autolimitarte… Para min como todo é libre, canto así e así seguirei cantando, por suposto.
E merece a pena arriscarse a seis anos e un día ou a vintecatro horas na cadea por cantar…
Vale a pena aínda que sexan cincuenta anos se se fai a cousa con honestidade. Eu concretamente xa son dez anos de historia, dez anos de atrancos, dez anos de represión. Ao facer canción deste tipo xa sabía que ía haber problemas. Hai quen di que xa non fai falla cantar así en Galicia, pero para min, como xa dixen, estamos igual que antes, as miñas ideas, polo que se ve, seguen sendo prohibidas. Agora, claro, moitas veces non podes falar como queres, pero falar hai que falar e demostrar que aquí non hai liberfade de expresión. (A Nosa Terra nº 131. Novembro de 1980)
O povo de Pontecaldelas e xente das letras e da música despediron ao cantor no río Oitabén
Suso Vaamonde: ‘cuestión de estilo, imenso corazón’
GUSTAVO LUCA
Estaba o sol dacabalo do Silvoso e un mundo de amigos de Suso Vaamonde baixaba para a beira do Oitabén, no treito en que o río se remansa para pasar a reválida de Verduxo. Pelizas labregas, tocas de calceta, pano de raso con basta de rosa e verde na cabeza, bágoas a escuso, a bandeira da nación.
Sobre todo, amigos da Insua, Silvoso, Chaín, Rebordelo, Parada, Pontecaldelas; xente da música e da república das letras do país todo. Xuntos no sítio de Suso ser feliz, o segredo do cantor, o cano de auga limpa da terra que máis amaba, entre a sombra negral do amieiro e a peneira de luz do bídalo claro. Do río falador ao alto da Insua, no casal convertido en taberna labirinto de bandeiras célticas, lecer dos amigos e da voz libre e alta na noite. Agora volven para acompañar o regreso último do cantor. Bernardino Graña, autor de poemas que el metera en música, fala desde a herbeira convertida en coro de amigos, ao pé do rio : “Quédaste en cinsa, amigo, sobre o mundo”.
A Quenlla canta os versos de Celso Emílio que a voz de Suso Vaamonde correra polo exílio de América e aqui na casa: “Ti que te alcontras alá lonxe/ máis alá das sabanas e das illas/ máis alá dos desertos e dos lagos/ coma un irmán che falo”. O sol da tardiña pica nos ollos dos que cantan: “Común temos a patria/ común a loita ambos/ para ti chea de forza/ a miña man , irmao”.
Paco Quintas tráenos a palabra de Manuel María, que chama a Suso Vaamonde “unha voz na tebra, un grande músico e cantor, un afervoado patriota galego, un entrañábel e xeneroso amigo”. O poeta da Terra Chá recorda a un cantor que andara trinta anos encendendo corazóns por vilas e aldeas: “pateou toda Galiza, a da terra e a da emigración, as máis das veces de xeito totalmente desinteresado e a costa de sacrifícios; na historia da nosa canción galega, non tiñamos unha persoa tan adicada, nin que cobrera tan longo espazo de tempo, nin fixera unha obra tan extensa e variada”. Ferrín fai un canto de esperanza e renovación a partir dun motivo do verso máis popular do bardo, e unha das estrofas de nós máis cantadas de todos os tempos: “vai cantar de novo o cuco; o cuco ha vir unha e outra vez”.
De raiz fondísima, o máis valente
A compañeira de Suso, Xúlia, ten na man unha nota de Xosé Maria Álvarez Cáccamo e lé con voz embazada pola emoción: “Suso, estás no ar; o folgo teu, o ar que ti es, música do povo e voz dun lume inesgotábel, anda a pairar coma gavián de velas abertas e a espreitar desde os curutos do vento o desconsolo da nosa soidade. Desde alá arriba teimas en convencernos: ‘Tranquilos que o bicho está vencido’. Cuestión de estilo, inmenso corazón. Ti sempre voaches así, de ás despregadas e brazos en constante dirección de aperta, irmán destemido, señor de raiz fondísima, o máis valente. A voar contra os coitelos da treboada, a loitar sempre contra o bicho. Contra a besta das tebras do fascismo, contra as águias metálicas de España, contra os motores negros de metralla e napalm. O bicho está ferido de morte, Suso, está vencido. Cuestión de tempo. Só temos que aprender a vivir mañá sen a luz túa. Ti, que estás no ar, saberás darnos ánimo. Gracias”.
Bastián , un rapaz de dez anos, toca unha peza de despedida para Suso na gaita tumbal. Desde o fondo do río un vento maino move as bandeiras. Despois dun silenzo, a voz limpa de Pilocha: “Ainda segue esperto”. A Quenlla, Pilocha, A Roda, Folia, Tino Vaz e Antón (dos Retrincos) cantan “como ei vivir mañá sen a luz tua”.
Desde o alto da Ínsua, os que despiden a Suso Vaamonde parecen unha partida entre bandeiras ao vento. Son, sobre todo, xente da aldea. E rapaces de Galiza Nova e da Ami. O alcalde de Corcubión, Rafa Mouzo, é a máis alta representación civil no enterro. Tamén viron concelleiros do Bloque e da FPG. (A Nosa Terra nº 923. Febreiro de 2000)
Nos anos 80 foi habitual nos palcos galegos Zé Mario Branco (Porto, 1942-2019). A súa relación co noso país fíxose moi intensa cando se organizou no Parque de Castrelos de Vigo a homenaxe Galiza a José Afonso, na que tamén actuou con grande éxito. Figura principal da música portuguesa, antes e despois da revolución do 25 de abril, José Mário Branco foi entrevistado nas páxinas de A Nosa Terra no outono de 1985 (nº 280). En novembro de 2018, coincidindo coas cinco décadas da súa carreira musical editouse o seu derradeiro disco compilatorio.
Músico, compositor, poeta, intérprete, orquestrador, actor, artista. Activo militante nos acontecementos do Maio francés e no Abril dos cravos portugueses. Nunca estivera antes do verán a cantar na Galiza, para case todos fora o grande descubrimento do Festival-Homenaxe Galiza a José Afonso. Agora vai estar en xira na campaña electoral do Bloque Nacionalista Galego, sete mitins-festa cun atractivo novo, gratificante. Ze Mário Branco, un dos importantes traballadores da Cultura portuguesa foi entrevistado en Lisboa por ANTONIO MASCATO.
Imos falar do Portugal antes do 63, no que refire á política e á cultura…
O meu despertar á vida política, como tantos outros xoves do tempo, veu dada pola participación na vida cultural. A represión política era demasiado forte, por consecuencia levouse ás actividades culturais a axitación política. Como estudante integreime nesa lóxica, nos cine-clubs, na Acción Católica xa que na altura era militante católico progresista, aínda a través da música ou da poesía. Ou sexa, as persoas non podían reunirse, expresarse; non existían oportunidades de axitación política directas logo recorreuse ás actividades de tipo cultural para expresarnos.
A xeración inmediatamente anterior á miña desencadeou un proceso de loita nas universidades, a causa reivindicativa fora a autonomía das Asociacións de Estudantes. Aquel proceso radicalizouse e veu dar nun dos vectores fundamentais da loita contra o réxime. O movemento estudantil foi a gran escola de cadros políticos. Eu que non era aínda universitario formei parte da primeira promoción de estudantes de Liceu que loita por ter Asociacións Libres no interior dos Liceus. Paso rapidamente do catolicismo progresista para as ideas revolucionarias, para a marxismo e o Partido Comunista.
Nesa altura, sobre o ano 63, es un destacado militante xuvenil, ficas preso pola PIDE, es liberado tempo despois e foxes á Francia para non ter que ir á Guerra colonial.
No ano 63-64 comeza un fenómeno que ía ter forza, a fuxida da guerra, a deserción. Fora o estudantado a vangarda. O Partido Comunista, daquela aconsellaba ir para a Guerra, moitos xoves desobedeceron, como é o meu caso, non aceitaba esa directiva e fuxín para a Francia. O propio movemento de fuga foise ampliando, mesmo confundíndose co caudal de fuga por razóns económicas: a emigración. O Partido Comunista tivo que recoñecer que ese movemento tiña grande importancia.
Exilio na Francia, por que escolles ese país? Cal foi alá a túa actividade?
No ano 63, cando vou para o exilio só coñecía —do estranxeiro— a Francia, alén diso era un bo alumno de francés, falaba ben a lingua francesa e coñecía París. Mais, a Francia e París eran no 63 un foco de atracción para os intelectuais portugueses exiliados. O período 63-68 caracterizouse por ser unha continuación da loita que estábamos a dar en Portugal. Coincidiu coa creación do primeiro movemento de loita de inspiración maoísta, portanto de crítica das teses do Partido Comunista Portugués e as do Partido Soviético. Portanto eu formei parte do grupo de xoves que estivera no PCP e formaron o primeiro grupo marxista leninista que veu dar a corrente maoísta que logo se concretou na UDP (União Democrática Popular).
Era un tempo conflitivo, non?, de paixón mais sen a tranquilidade necesaria para análises obxectivas.
Era. Unha fase de loita entre faccións de portugueses polo control de asociacións de estudantes portugueses en París e cousas do estilo.
Chega Maio do 68, París a ferver…
Aquel foi o acontecemento que rebenta todas as estruturas. Mudou tanto! Os amigos pasaron a ser máis internacionais, músicos e artistas, políticos. A nivel persoal dei o salto para o mundo do espectáculo, teatro, música, cinema. Fundamos estruturas de animación culturais, os emigrantes portugueses xeran grande actividade asociativa, cultural, política a partir do 71, eu dedico os últimos anos da exilio á escena, espectáculos artísticos moi variados.
Vitorino, José Afonso e José Mário Branco, figuras centrais do movemento da cantiga de intervención portuguesa.
Si, Maio do 68 foi importante para ti, supoño que Abril 74 foi a grande ilusión feita realidade.
Hai moitas maneiras posíbeis de falar de Abril, sobre todo entre a intelectualidade que non precisa da revolución para matar a fame, percebes? O 25 de Abril foi a proxección de todos os soños revolucionarios dunha xuventude e a constatación de que as cousas non son simples. No persoal o proceso ensinoume que o discurso artístico non cabe dentro do discurso político, que o artista ten por veces cousas para contar á xente que están alén dos límites da política. O 25 de Abril foi un dos momentos da historia da humanidade en que hai unha serie de coincidencias, de confluencias represivas. Portanto, curiosamente, o 25 de Abril meteume tanto na política que me afastou dela, colocoume cuestións políticas que eu non fun capaz de resolver, non teño condicións para resolver. Hoxe, cinco anos despois de deixar a militancia, sigo a estar comprometido, solidario.
A xente fala da ilusión de Abril abortada. Pero houbo un Abril que foi real. Que ninguén pode xa tirar fóra.
Claro, o que estaba a acontecer, estaba a acontecer. Hai unha dimensión do real aí que escapa á ilusión, o momento da Xusticia popular, da ocupación das fábricas, na toma das terras, para min reforzado coa memoria do Maio francés. Todo iso foi moi verdade, moi real.
Como foi a túa actividade política no momento?
Eu era dirixente dun Partido Revolucionario, participei en comicios, dei palabras de orde, candidato a Deputado; foron cousas moi verdadeiras da miña parte, só que estaba nun proceso un tanto inmaduro, xuvenil. Fíxenme independente, gañei en capacidade de relacionamento con toda a xente e fun dar a un grande radicalismo aínda maior, acentuouse o meu antagonismo radical co sistema.
O Zeca Afonso canta que «o que faz falta é axitar á malta» (ao persoal) ben, pois eu teño comprobado un feito que me ten intranquilo, desacougado: vamos ver, o grao de desmobilización do persoal (da malta) é terríbel, acho que se está a dar un terrorismo do Estado, con reforzamento da policía, corpos especiais, Lei de Segurança Pública perfectamente antidemocrática, detencións masivas con xente que fica presa por seis meses, sen probas, sen xuizo, sen cargos.
Percibo, entre a malta que eu coñezo unha pavura diante de feitos como os que estou a relatar. Unha amiga en Lisboa ficou na cadea por case dous meses, sen nada a ver con cousas das que a acusaba a policía, foi libre sen cargos, cando quixo denunciar ao Estado foi desaconsellada polos avogados, pois iso inviabiliza outras saídas da cadea sen cargos.
Como é posíbel axitar a malta cunha práctica estatal tan fascistoide? Non sei se concordas con iso que estou a dicir.
Concordo, concordo. Mais vou referirme a outra cousa que tamén é moi grave en Portugal, aínda ti non falaste mais eu vou adiantar. Olla! en Portugal, hoxe, hai fame, despedimentos masivos, salarios en atraso, miseria cotidiana que é a forma mais brutal de terrorismo oficial de Estado. Eu xa vira Francia nos anos anteriores ao Maio, por iso non fiquei sorprendido da técnica utilizada na reconversión do sistema, uniforme nos países capitalistas da Europa, sempre que hai crises moi profundas do Estado.
No fondo o que penso é que o máis grave non é a forza que falta ás persoas e a confianza nunha perspectiva do Partido Comunista en determinados momentos, xa non falo da extrema esquerda idealista por non ter, ao ser mínima a súa capacidade, responsabilidades maiores, honestamente penso que o PCP no período que tivo grande poder utilizouno case exclusivamente para garantir nas antigas colonias a influencia soviética.
A súa preocupación cando tivo poder, foi favorecer a unha determinada elite operaria, a unha camada que ía fornecerlle máis cadros. Os revolucionarios, os terceiro mundistas, aqueles que pensaron ter unha terceira vía entre os dous grandes imperialismos viñeron descubrir que non hai, ou que aínda non hai, ou que non saben cal é a saída.
Zé Mário, cal é a saída?
Imos falar das causas fondas para ver se a xente descobre. Esa é a miña posición, case que psicanalítica, o cadro político estudantil, sindical, cultural, alén do asunto do despedimento, da renda da casa e cousas así mantén perspectiva de futuro, non sabe para onde está a apuntar a fusil. Portanto hai un rexurdimento do egoísmo, do imediatismo; unha grande perda de solidariedade social, un desarmamento dos frontes de loita. Percebes? o «sálvese quen puider» novamente.
Entendo que estás a ser especialmente crítico co Partido Comunista Portugués, cando eu vexo que unha alternativa electoral como APU ou un PCP forte é válido —en tanto nin hai unha alternativa mellor— para facer fronte ao fascismo que regresa. Non vexo quen pode máis levar á fronte ao pobo portugués. Non nego a necesidade da crítica, por suposto.
A maior parte das persoas que están á procura de mudar a sociedade portuguesa están no Partido Comunista. Penso que é importante para un xove facer a experiencia de estar coa APU ou militar no PCP, aliás iso xa aconteceu cos meus fillos e non dei para atrás deles.
A miña relación con esta temática é demasiado antiga e conflitiva como para ir ao grao. Deixemos isto, teño grandes amigos no PCP, pero estou á procura doutros, algún estará —seguro— no CDS, quero alá ir e ser seu amigo alén das filiacións políticas persoais.
A miña é unha posición que recusa a lóxica dos blocos, estou nunha alternativa frontista, a dar grande importancia ás novas frontes de loita: o feminismo, a paz, ecoloxía… Teño a miña vida atrás, cargada de experiencias. Fun do primeiro grupo que se revoltou contra o Partido Comunista e fiquei moi marcado por esa experiencia. Non ando nos xornais, a facer propaganda anticomunista, teño moito coidado e é unha posición moi difícil de estar crítico co PCP sen pasar a ser a favor da dereita. Esta lóxica infernal está sempre dentro da miña cabeza.
A miña é unha posición que recusa a lóxica dos blocos, estou nunha alternativa frontista, a dar grande importancia ás novas frontes de loita: o feminismo, a paz, ecoloxía…
Gustaba que falases do Otelo.
O Coronel Otelo Saraiva sempre recebe nas miñas actuacións unha cantiga homenaxe, «eu veño de lonxe, eu vou para lonxe», ti podes discordar de todo canto el fai, pero nunca perdes o amor por el. Ese é Otelo no fundo. Aos que o están a xulgar dígoIles «voçês poden tirar do Otelo tudo o que ele tem, mas a voçês xa ninguém vos tira tudo o que el vos deu». É iso, comprendes. Hai outro aspecto que eu non podo perdoar, esta sociedade non terá calquera autoridade moral para xulgar ao Otelo, non teñen. Xuíces corruptos, ministros ladróns, policías asasinos, quen está a xulgar a quen? Admitindo que o Otelo fose responsábel polo que os tipos din que el é, fíxate ben, aínda admitindo iso, quen son eses que están a xulgar, eses policías, eses ministros, eses xuíces. As diverxencias que teño con Otelo convérsoas diante del, corazón fronte corazón. Que queres? Que andas a facer? O amigo fronte, ao lado, ao amigo. Pero eses Tribunais de que! Todo é falso, non teñen autoridade para xulgar ao Otelo. Aos outros non coñezo. Non sei.
«A cantiga é unha arma, de pontaria, a cantiga é unha arma e eu não sabia», os cantores de intervención, están a sofrer as consecuencias da súa actitude, da súa ética?
Houbo iso en determinado momento, eu acho que xa ultrapasamos esa fase. É natural que no momento en que os cantantes se identificaron co movemento da cantiga popular fosen represaliados, como o foron os delegados sindicais de vangarda, ou as cooperativas de operarios, na fase na que comezaba a caer a revolución.
Isto ten a ver coa importancia que eses cantores tiveron antes, durante e despois do proceso. A importancia dos cantigueiros na resistencia, na afirmación do proceso revolucionario e agora na nova resistencia, foi decisiva, é decisiva. Trátase dun movemento que naceu co Zeca Afonso e continúa. En termos de público, de populación, a canción foi moi importante, portanto a represión tamén foi.
Non houbo un proceso, perfectamente estudado nalgún Ministerio, de potenciacion de grupiños pseudo rock, superficiais e moi comerciais, que desviaron a atención musical cara eles fronte aos cantigueiros?
Ese proceso coincide coa morte do Adriano Correia de Oliveira e a doenza do Zeca, mais xa non interesa nin á xente xove que está a reafirmarse na canción popular portuguesa. Non hai ningún grupo ou músico que consiga encher un grande teatro pavillón, a non ser os cantigueiros.
Podo falarche do meu caso, ti estiveches alá no Coliseu, cheo con todas as xeracións, os mais noviños e seus avós. Como a min, acontece con outros artistas que son sinais de referencia. O rock portugués esmoreceu, foi pouco frutífero en termos artísticos e tivo que deixar paso á canción política, empeñada ou de intervención.
O teu disco longo anterior (Ser Solidário) foi editado de maneira especial, ti pedías quiñentos escudos a quen acreditase en ti para gravar e enviar logo o disco. Por que esa fórmula? A xente como pode comprar un disco que non coñece nin sabe con certeza que vai ser editado?
Eu acho que as editoras só existen porque nós somos pregui-zosos, facer discos é fácil, venderllos a quen quer comprar tamén é fácil. Fixen iso por rebeldía contra as diversas maneiras de censura, nos tempos que facer as cantigas que son necesarias sen caer na auto-censura, sen estar a ver se vai co-lar pola peneira ou non. Hai que facer creación necesaria, se non entra por riba da mesa vai por baixo.
Vamos dicir todo, tanto se queren como se non. No fascismo eu gravei cantigas contra a guerra colonial, pois entraron en grandes cantidades en Portugal. Non aceito a censura de maneira ningunha. Coloco no mesmo prato á censura política do fascismo e á censura comercial da editora. Entón a miña relación con elas sempre foi difícil e ocasional. «Ser solidário» resultou moi ben, alén de ser rexeitado por sete editoras. «A noite» foi diferente, elas querían o disco, mais era esteticamente arriscado. Eu non podía compor aquela música e estar a pensar se a editora ía estar conforme ou non. En tanto aparece UPAU como cooperativa e facemos un mínimo de diñeiro cos cheque disco, contodo saíu, sendo eu o produtor.
Á procura de que cousas anda o Zé Mário Branco, que pretende reflectir na súa obra?
Iso é moi complicado de responder. Todo iso nace da necesidade vital de comunicar, a música, a canción e o teatro son os vehículos de comunicación. Penso que a miña comunicación co público agora está no nivel de contacto poético, iso é «A Noite». Non hai camiño feito, hai crise da conciencia, da ideoloxía, está por facer todo, falo do real e do imaxinario, pero quero ir ao fondo das cousas.
Estou próximo, sempre disposto, para as campañas de solidariedade, son o artista que máis espectáculos de gracia ten dado, para os Bombeiros Voluntarios, deficientes renais, en Nicaragua, Deficientes da Guerra de Angola, salarios en atraso, para o Zeca, para Timor Leste, acho que esa é a miña función neste momento. Estou á procura do capital cultural que a xente ten para axudar a que apareza unha alternativa política.
Zé, quixen deixar para o fin a túa referencia ao Zeca, o grande poeta, o cantor popular, o símbolo de tantas cousas.
O Zeca, olla Antonio, o Zeca, é iso que ti dixestes, mais para min aínda ten a carga sentimental, de filiación moi forte co Zeca Afonso. O que impresiona del é a grande coherencia que hai en todos os aspectos da súa vida, da súa importante obra. O home bo, o home solidario que ten todos os referenciais aos que eu agora me agarro. Estivo sempre co compromiso verdadeiro evitando o fácil compromiso. Digo isto porque o Zeca está a pagar o prezo desa grande coherencia, a pagar co seu corpo o grande desgaste que provoca ese compromiso ilimitado ao home público. O estado psicolóxico e moral en que o Zeca se encontra neste momento é exemplar dunha enorme vitalidade, mais do que nunca activo, solidario e verdadeiro. Foi o único home público portugués que defendeu a violencia revolucionaria nunha entrevista no maior semanario burgués de Portugal. Defendeu esa violencia denunciando a real violencia do sistema.
Ti estás a traballar agora nun novo disco do Zeca, con gravacións de hai un tempo e algún texto poético del que é lido entre cantigas dos seus amigos?
Si, é así, fíxate, só parece o Zeca egoísta cando se trata da súa obra, mais é pola grande importancia da súa música. Cando este periódico publica unha entrevista con el, cando dá a pauta a seguir na súa homenaxe galega, el está a pensar na situación político-cultural do pobo galego, na importancia dos Timores, ter estado alá na proxección dos músicos, na axitación da malta. Nunca nel. Foi marabillosa a homenaxe que vostedes os galegos conscientes fixeron ao Zeca. Hai que loitar, hai que denunciar, sempre á fronte, Nicaragua, Timor, salarios en atraso, despedimentos, represión. Eis o Zeca, é tan natural nel, tan orgánico, tan permanente, é difícil dicir máis, só que a Zélia é unha gran compañeira para o home bo que é o Zeca.
Hai quince anos, ás portas da que finalmente foi a súa elección como presidente de Bolivia, Evo Morales particicipou na XXI Semana de Filosofía de Pontevedra. Nesta entrevista realizada pola xornalista Carme Vidal, apuntou algunha das liñas do que quería para o seu pais. Agora vive exiliado en México despois do golpe de estado que lle arrebatou a presidencia e o trunfo electoral, nun regreso ao pasado no que América Latina se debate coa resistencia a perder o terreo gañado no que vai de século XXI.
Evo Morales é líder da segunda forza política de Bolivia e ten moitas posibilidades de converterse no próximo presidente. Comezou na política defendendo os dereitos dos produtores da folla de coca, sorprendeu o mundo co apoio popular que recibiu o Movemento ao Socialismo (MAS), a forza que el lidera, e o seu nome soou especialmente en outubro do 2003 cando se puxo á cabeza da chamada «guerra do gas» que obrigou a saír do poder o presidente Sánchez de Lozada. Evo Morales é un indíxena aimara que loita contra o neoliberalismo e o imperialismo estadounidense. O seu nome forma parte xa da historia dos grandes líderes da esquerda latinoamericana. Estivo en Pontevedra na XXI Semana de Filosofía (2004).
Considera que a esquerda está a rexurdir en América Latina?
Neste novo milenio incrementáronse as loitas sociais e políticas en moitos países para se enfrontar á inxustiza, á desigualdade e á discriminación á que foron sometidos durante máis de 500 anos os pobos indíxenas. Rexorde, pero non como a esquerda tradicional senón coma unha loita pola dignidade do ser humano, a soberanía dos estados e a autodeterminación dos pobos. Esa triloxía ligouse á lei dos quechuas, aimaras e guaranís no caso boliviano que di: «non ser ladrón, non ser mentireiro nin ser frouxo». O terceiro tema que se engade a esta loita é o dos recursos naturais. Os pobos indíxenas temos unha posición seria e responsábel ao respecto. Os recursos naturais, mineralóxicos, madeireiros, forestais… son dos pobos e non poden pertencer ás transnacionais. Isto obríganos a traballar pola igualdade e a xustiza e na busca dun equilibrio económico que nos leva a pasar das loitas sociais á política. Pasamos da protesta á proposta. Queremos gobernarnos nós mesmos. Moitos movementos políticos avanzan en Latinoamérica como produto das accións sociais e aí está o caso de Venezuela ou da Fronte Ampla do Uruguai. Coido que hai un levantamento natural dos movementos sociais acompañados dos políticos até coller o Estado. Antes estaba só Fidel Castro, agora están Hugo Chavez ou Lula, a quen considero como un irmán maior política e sindicalmente. Esta circunstancia dános fortaleza pero non debe acabar aí porque é importante reforzar o pensamento antiimperialista. O meu desexo é que se constrúa un cumio con estes e outros líderes que estamos fronte á soberbia do imperio, dos que loitan contra a agresión, para fortalecernos e darlle esperanza a este pensamento que medra máis despois da intervención salvaxe dos EE UU no Irak.
Evo Morales foi entrevistado por A Nosa Terra cando visitou Pontevedra para participar na Semana de Filosofía,
Trátase, como vostede di, de «refundar América Latina»?
Así é. Temos que comezar a refundar os nosos países para rematar co sistema económico e coas estruturas do Estado. Estamos na obriga de buscar a unidade latinoamericana, como se fixo na UE pero con outros principios ideolóxicos, filosóficos e culturais. Unir Latinoamérica para que sexa dos latinoamericanos, que os servizos básicos non sexan un negocio privado, que contemos cunha estrutura que permita rematar coa inxustiza e a discriminación. Privatizar os servizos básicos é ir contra os dereitos humanos.
A guerra do gas, a defensa da produción da folla de coca… a súa loita xira tamén arredor dos recursos naturais?
Porque os pobos indíxenas traballamos para que eses recursos non sexan de propiedade privada, das transnacionais. Teñen que pertencer ao Estado e con participación e control do pobo. Baixo o interese de grupos económicos e de transnacionais entregouse a propiedade dos hidrocarburos e iso é unha barbaridade. Cando decidimos recuperar o poder político falamos tamén de resolver os problemas económicos dos nosos países e loitar contra o explotación de moitas empresas norteamericanas, francesas, inglesas ou españolas como a Repsol ou o Banco Santander.
Estamos na obriga de buscar a unidade latinoamericana, como se fixo na UE pero con outros principios ideolóxicos, filosóficos e culturais.
É posíbel enfrontarse a ese gran capital?
É, porque nós sabemos que estamos nunha loita contra a inxustiza e contra a concentración do capital en poucas mans. Buscamos o equilibrio económico e por iso a nosa proposta parte de vivir en comunidade, en solidariedade. Hai que comezar a educar nese sentido. As empresas que operan en Bolivia son as que saquean os recursos económicos, sacan créditos do Estado e invisten principalmente nos Estados Unidos. Saquean, fan que as súas empresas quebren, teñen condonación da débeda e non pagan, co cal o que fan é estafar ao país.
Vostede chegou a dicir que en Bolivia non é necesaria a inversión estranxeira.
Podería ser importante sempre que investisen pero o que fan é saquear, por iso a Lei de Capitalización o que fai en realidade é descapitalizar. En realidade non existen os investimentos. Co tema da auga potábel, por exemplo, queren subir o recibo entre un 200 e un 300 por cento. Montan transnacionais con cero capital e iso é un roubo. Nin no teléfono nin na luz –de empresas de fora– se fixo ningún investimento. O goberno boliviano pediulles axuda aos euro- peos para a electrificación rural e entrégaselle o servizo ás multinacionais norteamericanas que o único que fan é cobrar. Din que non invisten porque calquera día nos imos levantar e expulsalos e así o que fan é espremeren o pobo, sacar cartos, porque saben que non van durar.
Chega a ser líder do MAS despois de comezar a súa vida política no traballo sindical en defensa dos produtores de coca.
Cando eramos colonia, os españois que nos invadiron beneficiáronse da produción de coca. A folla de coca ten efectos benéficos e mesmo produciu a competencia entre Francia e os EE UU no século XVIII. En Francia fabricouse o Viño Mariani e os EE UU responderon coa Coca-Cola. Sempre foi considerada como un gran produto. Coa cocaína quérese satanizar a folla de coca. É como se penalizan a uva porque dela sae o viño e o alcolismo. Estou en contra da cocaína, que non forma parte da cultura andina, pero non se pode, co pretexto de perseguila, acabar coa produción de folla de coca. Estou convencido de que a cocaína é un argumento para que os EE UU incrementen o control sobre os nosos países. Os EE UU inventan escusas para invadiren países, no noso caso é o narcoterrorismo como no Irak foron as armas de destrución masiva. Porén, non nos van poder controlar porque a nosa loita vai ser moito máis forte. Cando nos acusan de terroristas digo que o único terrorista é Bush, con esa soberbia coa que invade países e mata persoas só para seguir dominando a economía mundial.
Sete veces o deron por morto e non só resucita senón que ten posibilidades de ser o próximo presidente de Bolivia.
Recibo moitas ameazas. As primeiras torturas que sufrín foron no 1989, cando era dirixente sindical e me fracturaron a clavícula. A xente salvoume levándome ao monte porque non me podía mover de cintura para arriba. Despois viñeron moitas agresións, torturas e encarceramentos. Nas últimas eleccións as enquisas dábannos un 4% e convertémonos na segunda forza política cun 23%. Agora as estimacións de voto dannos entre un 43 e un 46% pero estes estudos fanse nas cidades e a nosa maior forza está no rural. Sempre triplicamos os resultados. As interferencias dos EE UU impediron que formásemos goberno pero agora case llo agradecemos. Non estabamos preparados e os resultados colléronnos totalmente desprevidos. Agora sabemos que temos o apoio do pobo e que imos chegar á presidencia de Bolivia.
Recibo moitas ameazas. As primeiras torturas que sufrín foron no 1989, cando era dirixente sindical e me fracturaron a clavícula. A xente salvoume levándome ao monte porque non me podía mover de cintura para arriba.
Loita indixenista, de esquerdas, que diferenza ten a súa proposta coa de Marcos en Chiapas?
Son admirador e teño respecto por Marcos. O Exército Zapatista de Liberación Nacional fixo un gran levantamento pero neste momento está cercado militarmente, non ten un movemento social que o respalde e tampouco un instrumento político e electoral, esa é a diferenza respecto a nós. A vantaxe é que as mensaxes do subcomandante están vixentes e é bo que a opinión pública as escoite. Esperamos que continúen creando esperanza para os excluídos. Para min, son importantes todas as loitas, a sindical e social, a resistencia civil organizada contra a invasión e tamén a institucional, que é política e electoral.
«Falamos português, não vamos agora mudar o nome à língua. Mas não devia custarnos tanto assumir que nos exprimimos numa variante de galego. Por uma questão de justiça histórica, por respeito pelo nosso passado». O linguísta portugués Fernando Venáncio (Mértola, 1944) dá unha entrevista á veterana revista portuguesa Ler, editada polo Círculo de Lectores, mentres anuncia un libro para o outono vindeiro sobre historia da lingua. «Nós, os galegos» é o chamativo título queescolle o xornalista Paulo Barriga, para unha profunda e reveladora conversa na que o galego ou o reintegracionismo son atentamente radiografados por Fernando Venâncio.
«Estou a escrever uma História das origens do nosso idioma, para sair no outono. É uma História com várias histórias dentro, interessantes, apaixonantes mesmo, que nunca foram contadas e eu quero por força contar. Será um livro de divulgação, mas com base em labor científico, de que vou publicando os resultados em congressos e em revistas da especialidade. Gostaria de fazer com o idioma o que outros fazem com a astrofísica, ou o Jorge Buescu faz com a matemática e o Carlos Fiolhais com a ciência». Fernando Venâncio, naceu no Alentejo, pero estudou en Braga desde os 10 anos, «o meu primeiro conflito linguístico deuse com os canoros minhotos, que se riam da minha fala do Sul, porque a deles é que era a autêntica. Estavam lançados os alicerces do linguista, e eu só tenho de agradecerlhes» Cos anos converteuse en profesor da Universidade de Amsterdam e confésase herdeiro de Óscar Lopes, Jacinto de Prado Coelho ou Antonio José Saraiva.
Escolmamos aquí –a Ler non está disponíbel na rede mais si nos quiosques e nas bibliotecas portuguesas– parte das cuestións que Paulo Barriga formula a Venâncio sobre as relacións do galego e o portugués.
Em termos linguísticos, afastámonos da Galiza para nos aproximarmos de Castela?
Foi isso, exatamente. Em Aljubarrota, em 1385, o partido nortenho perdeu. Uma parte da nossa nobreza, sempre muito ligada à galega, apoiou realmente o Mestre de Avis, mas a maioria dela, sobretudo a Norte, simpatizava com o poder castelhano. Perdendo a guerra, a língua falada por essa nobreza é perdedora também. Um professor da Universidade do Porto, José Carlos Ribeiro Miranda, fez uma descoberta interessantíssima. Durante o período da primeira dinastia, quem defendia a língua, quem efetivamente se empenhava nela e a chamava sua, era a nobreza. Ora, quando o partido de Lisboa sai militarmente, e depois politicamente, vencedor, o prestígio do idioma passa para o Sul. E há aqui um paradoxo que nunca recebeu a atenção devida. Foi a vitória sobre Castela que estimulou entre nós o interesse pela cultura castelhana. Digamos que ficámos à vontade perante ela. Toledo, a capital de Castela, tornouse, para o português economicamente desafogado, o lugar onde ficava bem ser visto, o que mais tarde serão Paris, Londres, Nova Iorque. Linguisticamente, é aqui também que se inicia a convergência com o castelhano como forma de atualizar a língua, sobretudo o léxico. Só que essa convergência, esse desejo de atualizarse através do castelhano, é até hoje o «ponto cego» da historiografia linguística portuguesa. É uma espécie de verdade inconveniente.
A presença do espanhol na Galiza é tão dominante que uma pessoa pensa: que heroicidade a daqueles galegos que, contra essa enxurrada castelhana dia e noite a todos os níveis, até ao nível cultural, se empenham em conservar o galego como língua viva.
Não obstante, mantivemos a nossa variante muito peculiar de galego.
Certo. Quando Portugal começou a existir, já tem uma língua, e ela é tudo menos primitiva. É uma língua muito bem estruturada, desenvolvida, muito forte, com características só dela, e que a diferenciam de todas as línguas circundantes: o moçárabe a sul, o castelhano a leste, o ásturo-leonês (a que o mirandês pertence) a nordeste. O reino de Portugal fez sua essa língua que estava disponível, e que havia séculos circulava oralmente: o galego. Mas esta é uma mensagem difícil de passar aos portugueses, e tanto o Ivo Castro como a Esperança Cardeira são dos poucos que tiveram a coragem de pôlo no papel. Disseram-no com todas as letras: a nossa língua veio de fora, e foi formada antes de existir Portugal, antes de haver portugueses. Eles dizem o contrário do que toda a gente quer ouvir.
O que querem as pessoas ouvir?
Que foram os portugueses a criarem uma língua sua. Historicamente, essa é uma ideia romântica, oitocentista: se há um país, há um povo, e ele cria a sua língua exclusiva. Foi, e será sempre, muito difícil tirar essa ideia da cabeça das pessoas, levá-las a aceitar que Portugal herdou, com naturalidade, essa única língua que havia disponível, que tinha sido criada na Galiza.
O galego também manteve, embora de forma autónoma, a sua evolução ou perdeu fôlego com a cisão do português?
Claro que manteve, e até se desenvolveu. O mito dum galego a definhar, coitadinho, ao separarse do português é-nos também muitoaconchegante. Não, o galego continuou a ser falado, continuou até a ser cultivado por gente da nobreza, só não foi impresso, e isso, sim, foi determinante na sua perda de prestígio. Como se isso não bastasse, por volta de 1850 chegou a escolarização, e ela foi feita em espanhol, e não em galego, o que seria de facto impensável.
Tenho muita simpatia pelo reintegracionismo galego, sou o que poderia dizer-se um amigo solidário mas crítico.
Problemas que persistem.
São problemas tremendos. A presença do espanhol na Galiza é tão dominante que uma pessoa pensa: que heroicidade a daqueles galegos que, contra essa enxurrada castelhana dia e noite a todos os níveis, até ao nível cultural, se empenham em conservar o galego como língua viva. São heróis, mas, ao mesmo tempo, temo por eles. E acho que o medo que eu tenho é o medo que eles têm também. Simplesmente, eles não podem dar nome a esse medo porque, no momento em que o fizessem, seria o princípio do fim.
Que papel têm aí os chamados «reintegracionistas»?
Os reintegracionistas são um grupo a ter em conta, mas está longe de ser homogéneo. Existem os que desejam tirar proveito do português para dinamizar o galego, dandolhe características internacionais. Existem depois aqueles que querem dotar o galego duma ortografia portuguesa, mas conservando tudo quanto é genuíno. E há, por fim, e é atualmente o círculo dominante, os que queimaram todas as amarras com o galego e praticam uma escrita que se pretende indistinguível do português europeu. Alguns deles conseguem um português muito aceitável, embora laboratorial, sem espessura. Chamam a isso «português da Galiza». No fundo compreende-se: a única língua em que estão realmente à vontade é o espanhol.
Mas sentem-se uma espécie de vanguarda, não?
Claro. Esse sector radical opera já no futuro. Mas quando se lhes pergunta que cenário linguístico futuro desenhariam para a Galiza, e eu já fiz essa pergunta 20 vezes, desconversam. Recuam ao darem-se conta do que seria uma Galiza em que o português fosse, junto com o espanhol, cooficial. Não seria bonito de se ver. Hoje já existe uma tremenda diglossia, com o galego a ser remetido para os usos sociais menores. Para tentar compensá-lo, a expressão galega é desfigurada com todo o tipo de espanholismos. No dia em que o português entrassenessa dança, acabaria rapidamente trucidado por um espanhol que, então, não teria contemplação nenhuma. Esse projeto é irrealizável, e eles sabem-no. Mas imaginam-se capazes de assustar Madrid, quando não chegam sequer a chatear… Recentemente deu-se uma cisão de elementos moderados que se opõem a essa deriva extrema.
É dececionante ver galegos apregoando os mitos portugueses, exactamente negadores do papel fundamental do galego na génese do idioma.
Houve um momento, nos anos 70, em que um filólogo português, Manuel Rodrigues Lapa, fez uma proposta aos galegos, oferecendo-lhes o português como língua «culta».
Exato, num artigo de 1973. Ele chamava a isso a «recuperação lite-rária» do galego. É, ainda hoje, um texto sagrado em círculos radicais. Só que Lapa não podia prever que, dois anos depois, com a morte de Franco, o cenário, inclusive o linguístico, se tornaria inteiramente outro, que o galego iria servindo de arma de arremesso político tanto à esquerda como à direita. Nem ele nem ninguém podia prevê-lo. Mas foi isso que deu asas ao galego para tornar-se a língua culta que é hoje.
O reintegracionismo é então uma causa perdida?
É uma causa muito problemática. Tenho muita simpatia pelo reintegracionismo galego, sou o que poderia dizer-se um amigo solidário mas crítico. Vejo muito empenho, muita generosidade, mas existem falhas de informação estruturais, principalmente sobre o idioma. Trata-se dum movimento de ativistas, em que a questão da língua é um pretexto, nunca verdadeiramente um tema. Têm bons lexicógrafos, bons didáticos, mas o último, embora magnífico, estudo sobre a História da língua, de Fernando Corredoira, data de há 20 anos. E, sobretudo, não têm nenhum verdadeiro linguista, alguém que observa e explica o funcionamento do idioma. O último gramático reintegracionista, Carvalho Calero, morreu há 30 anos. Em suma, nunca tive ali um interlocutor. Tenho-os, sim, e muito estimulantes, no sector linguístico autonomista.
A falta de interlocutores no reintegracionismo tem a ver com o conteúdo da sua mensagem?
Tem tudo a ver. Na verdade, tratase de uma situação paralela à da minha relação com a linguística portuguesa. Nos dois casos, é a conceção de língua portuguesa o que faz emperrar o diálogo. Reina uma conceção de tipo essencialista, muito ideologizada, pouco interessada no devir, na História. É a tal conceção romântica de que falei: um país, um povo, uma língua. Mas o caso reintegracionista é particularmente grave. É dececionante ver galegos apregoando os mitos portugueses, exactamente negadores do papel fundamental do galego na génese do idioma. As ideologias empatam muito.
Diz que esta reaproximação deve ser feita através do incremento de uma política do léxico que tarda em aparecer. O que quer dizer com isto?
Pode parecer estranho, mas o léxico reflete, e refletiu sempre, uma política linguística. Os portugueses do Renascimento optaram por uma convergência com o léxico espanhol como forma de atualizar e internacionalizar o português. Digamo-lo assim: Camões e Vieira desejavam poder ser lidos diretamente em português no resto da Península e mesmo fora dela. Por isso se aproximaram o mais que podia dessa língua então internacional na Europa, que era o espanhol. Tudo isso se passou de modo muito implícito. Mas, no longo prazo, constituía um risco de assimilação total. Hoje, poderia estimularse uma internacionalização do galego por meio duma maior convergência com o português, mas agora informada e criteriosa. Reparese que, no plano da legislação, a política do galego autonómico implica um aproveitamento privilegiado do português, mas as opções factuais priorizam o fundo autóctone, o que é ótimo, mas deixam demasiadas aberturas a um léxico coincidente com o espanhol.
Na revista Grial (Nº 186-2010) publicou Venancio unha “proposta portuguesa para o léxico galego”.
Eu concedo que o galego atual tem de operar no fio da navalha, mas um afastamento das soluções espanholas seria, pareceme, altamente vantajoso. Publiquei há uns anos, na Galiza, uma «proposta portuguesa para o léxico galego», [Grial, nº 186, 2010] onde expunha todas estas questões, mas essa intervenção não obteve eco nenhum. É um pouco frustrante.
Mas não correríamos o risco de, através do português, contaminarmos o galego com castelhanismos?
Sim, esse risco é real, e eu advertia também para isso. Existem dezenas e dezenas de castelhanismos portugueses correntes —como «aguaceiro», «granizo» ou «neblina», para ficarmos nos fenómenos atmosféricos— que o dicionário oficial galego condena. E faz muito bem.
Aseguraba Antonio Fraguas, “son dun mundo que xa acabou”. Dicíallo nunha das dúas entrevistas que lle deu a este xornal. Unha en 1978 (nº 19, 2 de xuño) e outra en 1994 (nº 652, 15 decembro), esta última realizada por Manolo Vilar que hoxe exerce a secretaria na institución que fundou Fraguas, o Museo do Pobo Galego. As Letras Galegas recoñecen este ano unha figura que concita unanimemente afecto e admiración, pola súa obra incansábel e pola xenerosidade que presidiu a súa conduta.
O 17 de decembro de1994 Fraguas doou a súa biblioteca de miles de volumes ao Museo que fundara, “a alternativa era vendela e iso si que me doería moito. Eu estou no remate da miña vida, se morro a biblioteca será un estorbo na casa (…) e déixolla a Santiago, porque eu débollo toda a esta cidade”.
Preguntáballe M. Vilar se a falta de conciencia de nós fai que se perda a identidade, e Fraguas reflexionaba, “a min entristéceme, estamos nun país que se vai empobrecendo. Pertenzo, recoñézoo, a un mundo que se acabou. O cambio foi total. Antes non había sitio que lle gañase a Galiza en cantar, poderíao igualar pero non superar. Aquí cantábase á mañá cando saías para o traballo, cantaban os homes e cantaban as mulleres, cantábase no traballo porque cantaba quen andaba a traballar as terras e cantaban os que estaban no taller, cantaban os canteiros que picaban na pedra… iso acabouse, non veu un decreto que dixese se proíbe cantar, proibiron moitas cousas pero cantar non. Cambiou todo, adquírese riqueza material pero pérdese a espiritual”
“A min entristéceme, estamos nun país que se vai empobrecendo. Pertenzo, recoñézoo, a un mundo que se acabou”
“Agora a xente non canta esas cantigas porque cambiou a vida. Antes tiñamos na mocidade as ruadas e eu fun moitas veces ao serán á ruada, non había que ser tenor precisamente para cantar, cantabas cunha moza ou con outra. Había poucos que soubeses graduar as voces, era a diversión máis importante pero tiña má literatura porque os cregos botaban contra ela, contra as muiñadas, as esfoliadas, todo… Nin ira para tanto nin a metade. Ás veces pasábanse de listos…”
Fraguas foi pioneiro no Seminario de Estudos Galegos,cun sistema de investigación e divulgación que para el foi un modelo, igual que os seus admirados fundadores, como Losada Diéguez. “O espírito do Seminario era moi especial (…) nós facíamos as cousas por amor. Hoxe non se concibe que unha persoa traballe sen que perciba un diñeiro (…). Losada era un home que onde tocaba el parece que se gañaba todo. No Seminario non había sesións, a sesión era continua. Iamos para alí e botábamos a tarde”. Máis adiante Fraguas foi Secretario do Partido Galeguista na Estrada, “fixera campaña polo Estatuto e participei no último mitin que se celebrou na Estrada, con Castelao. Por iso me denunciaron pasada a guerra dicindo que eu era un comunista perigoso. (…) Estiven pouco tempo na cadea, só horas, pero foron tremendas, aquela noite vin a morte e desde entón para min pasoume o medo a morrer (…) As persecucións son unha cousa que non me gusta falar delas. Hai xente que lle gusta contar a min fixéronme tal cousa. A min non. Botáronme fóra do Instituto da Estrada e non puiden proseguir por moito tempo no ensino oficial, pero eses son cousas do oficio. Non tan graves cando un pode contalas, agora como unha testemuña da historia dunha época moi desagradábel que queira Deus que non se volte repetir nunca máis”.
Fraguas admiraba, como todos os colegas do seu tempo, a Castelao. En 1978 relatáballo a Xosé Ramón Pousa, “cando Castelao foi para Badajoz desterrado, escribía en A Nosa Terra unhas cartas que chamaba Verbas de chumbo. Hai unha anécdota del moi curiosa de cando foi visitar en Lisboa ao poeta da saudade Teixeira de Pascoaes.Paraba no hotel onde estaba Ramón Martínez López, catedrático nun instituto de Lisboa. Castelao contaba dunha vez que en Badajoz, nun dia de orballeira que ía ao cine cun amigo galego e andaba por alí un garda de asalto galego que tamén o coñecían. Castelao e o amigo compraron unhas castañas asadas e fóronse achegando ao garda cantándolle unha copla galega. Castelao cantaba e tocaba moi ben, tiña un sentido musical extraordinario. Empezaron con “Xa fun a Marín, xa pasei o mar…” e aqueloutra de “Vexo Vigo, vexo Cangas…”. Cando estaban chegando ao garda, este volveuse e díxolles, “calade, hom, calade que senón facédesme chorar”. E foi tal expresión de realidade que lle deu Castelao ao lembrar a anécdota que Teixeira bicoulle a man. Cando Castelao contaba unha cousa era monumental, vivía sempre todo o de Galicia. Castelao foi un gran pensador E eu penso que a mellor definición de Castelao é a de Cuevillas:“Castelao é Castelao”, nada máis, non hai outro igual. Eu fun ocupar o seu sillón na Academia despois de non sei canto tempo sen facer o discurso. Eu prefería que me aplicasen o que chamaban a “lei de fugas”, que non por facer un discurso deixaban a un fóra. Dígoo como sinto, o sillón de Castelao na Academia non se debeu ocupar nunca nin por min nin por outro”.
Este páxina web utiliza cookies propias e de terceiros para optimizar a túa navegación, adaptarse ás túas preferencias e realizar labores analíticos. Ao continuar navegando aceptas a nosa Política de Cookies.AceptarVer Pól. de Cookies
Política de Cookies
Privacy Overview
This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may affect your browsing experience.
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
A derradeira columna: Cultura, cultureta, culturismo
Pitusa tivo unha especial inclinación intelectual cara o cinema. A súa formación iniciouse en Compostela, cos cursos, coas materias regradas e formando parte da directiva de O Galo, o cineclub galeguista vinculado á Universidade. Esa afección tan intensa iniciárase moito antes, porque Pitusa viviu de nena, fisicamente, dentro do Cine Adriano de Barallobre. As lembranzas de aqueles días ilumináronlle permanentemente a vida en forma de marabillas. Ela dicía que eses insuperábeis estímulos, permitíranlle formar parte nos xogos da infancia, con total naturalidade, dos continxentes de enfermeiras da Primeira Guerra Mundial e das tribos iroquesas que resistían heroicamente os ataques dos bárbaros invasores.
Os machos do Rock and Roll
As feministas independentes galegas agrupámonos na F.I.G.A., organización que valorou os debates intemos e tivo importancia na formación e realización persoal pero que foi perdendo incidencia pública. Tomou parte activa nas xuntanzas Feministas Independentes do Estado e organizou as I Xornadas de Independentes en Vigo. Paulatinamente foi esmorecendo como movemento. No ano 1983, un grupo de independentes fundamos a «Festa da Palabra Silenciada», revista de cultura na que colaboran e se interesan moitas mulleres do país e que abarca un amplo e enriquecedor espectro ideolóxico. Pola súa parte, a A.G.M. edita a revista «Andaina», con tendencia máis concreta. Son, que eu saiba, as dúas publicacións feministas de Galiza.
Outra tese errónea foi pensar que o ingreso das mulleres no ámbito produtivo levaría consigo a liberación psico-social. Por moi importante que sexa o número de muIleres que ocupan postos de traballo, isto non supuxo o abandono do medio de produción doméstico. As mulleres, sobre todo as casadas con fillos, están sometidas ao castigo da dobre xornada de traballo, ademais de seren utilizadas como man de obra barata e, ás veces, oculta, no mercado. Das traballadoras se aproveitan non só a eficacia e boa disposición, senón tamén a aparencia e o sexo. O dereito de pemada do patrón acada agora sutís e altísimos cumprimentos. Quizás, as mulleres que se libran algo do tributo son as solteiras. Estas soltei-ras de hoxe non teñen nada que ver con aquelas solteironas faimerir dos chistes e as historietas, que eran feas, ninguén as quería e quedaban para vestir santos. (Na realidade vestían sobriños, atendían pais, tías e demais familia, nun traballo abnegado e non recoñecido). Carecían do status, incluso do non status do que «disfrutaban» as súas irmáns casadas. As solteiras de hoxe son mulleres libres, decididas profesionais e traballadoras activas, que fan da súa capa un saio, ou, mellor dito, do saio que a vida lles tiña predestinado, unha capa de luxo, ou sexa de autonomía e dignidade. Pero nin elas poden cantar vitoria. Non se libran de ser consideradas «como mulleres» por compañeiros ou xefes, nin de ser agredidas, insultadas, asaltadas ou violadas. Pois unha das razóns do incremento da violencia radica xustamente no desexo de autonomía das mulleres. Na medida en que queiramos fuxir do cárcere doméstico, do papel tradicional, da submisión, e ocupar espazos que estaban reservados unicamente aos homes, encontramos a oposición. A arma dominadora por excelencia é a violencia. Canta maior sexa a impotencia e a frustración, meirande será a violencia.
As mulleres somos. Caderno de pensamento e Cultura nº 10. Xullo de 1991
Francisco Bermejo:
Comezamos por unha publicación que marcou un antes e un despois na fixación do concepto de memoria democrática. O especial 
En anos sucesivos completous e a colección A Nosa Historia con novos títulos.
A HOMOSEXUALIDADE DE BLANCO AMOR
Valentín Paz Andrade, a quen se ten referido anteriormente, 
O feito de escoller un área tan ampla como a Galiza en vez da pequena comunidade de 1.300 habitantes non significaba unha maneira diferente de facer traballo antropolóxico?
Hoxe estás de actualidade sobre todo polo proceso que che están a seguir. Cal é a súa orixe?
Nesa altura, sobre o ano 63, es un destacado militante xuvenil, ficas preso pola PIDE, es liberado tempo despois e foxes á Francia para non ter que ir á Guerra colonial.
Em termos linguísticos, afastámonos da Galiza para nos aproximarmos de Castela?
O reintegracionismo é então uma causa perdida?
Fraguas admiraba, como todos os colegas do seu tempo, a Castelao. En 1978 relatáballo a Xosé Ramón Pousa, “cando Castelao foi para Badajoz desterrado, escribía en A Nosa Terra unhas cartas que chamaba Verbas de chumbo. Hai unha anécdota del moi curiosa de cando foi visitar en Lisboa ao poeta da saudade Teixeira de Pascoaes. Paraba no hotel onde estaba Ramón Martínez López, catedrático nun instituto de Lisboa. Castelao contaba dunha vez que en Badajoz, nun dia de orballeira que ía ao cine cun amigo galego e andaba por alí un garda de asalto galego que tamén o coñecían. Castelao e o amigo compraron unhas castañas asadas e fóronse achegando ao garda cantándolle unha copla galega. Castelao cantaba e tocaba moi ben, tiña un sentido musical extraordinario. Empezaron con “Xa fun a Marín, xa pasei o mar…” e aqueloutra de “Vexo Vigo, vexo Cangas…”. Cando estaban chegando ao garda, este volveuse e díxolles, “calade, hom, calade que senón facédesme chorar”. E foi tal expresión de realidade que lle deu Castelao ao lembrar a anécdota que Teixeira bicoulle a man. Cando Castelao contaba unha cousa era monumental, vivía sempre todo o de Galicia. Castelao foi un gran pensador E eu penso que a mellor definición de Castelao é a de Cuevillas: