A entrevista ten tres décadas, pero o modelo e o debate que propoñía o recén desaparecido empresario galego Maxín Alfredo Froiz (1943-2022), segue de actualidade. Olladas coa perspectiva do tempo as súas posicións, á altura da década dos 90, semellan as dun empresario galego convencido das capacidades de enfrontar a «invasión» das grandes distribuidoras e comercializadores, con esforzo empresarial e apoio lexislativo. Fillo de pai galego e nai aragonesa, desde novo viviu en Pontevedra, onde os pais tiñan unha carniceria na Praza de Abastos. Actualmente a empresa que fundou en 1968, ten máis de 250 puntos de venta e de 6000 persoas empregadas.
‘O governo debe regular o comercio’
«Hai que regular o comercio como tan os cataláns e os franceses. Son consciente de que provoco paro, pero tamén xero emprego e os beneficios fican aquí. Non se pode dicer o mesmo dos grandes hipermercados», sinala Maxín Alfredo Froiz, propietario de Distribuciones Froiz empresa que conta con 47 tendas propias en toda a Galiza, tres almacéns de alimentación e dúas liñas de franquía que supoñen outras 50 tendas. Froiz prevé facturar este ano 17 mil millóns de pesetas (1993) [algo máis de 100 millóns de euros], «se a economia non se deteriora máis».
A súa empresa tivo un crecemento moi rápido. Cales son as razóns?
Chámaslle rápido a toda unha vida? Levo 27 anos traballando aquí sen vacacións. Penso que o fixemos ben, pero pasamos épocas moi malas. Empezamos de cero, comprando as mercadorías coa caixa do dia. Sabemos moi ben o que custa gañar un peso. Ademais está é unha empresa moi aforradora, reinvestimos nela o 98% dos beneficios. lso non é o habitual. Os meus fillos non andan por aí en cochazos. Tamén tratamos sempre de ofrecer calidade, surtido (temos 8 mil produtos rexistrados) e servizo, por- que o cliente non é parvo.
Pero ao longo destes anos houbo grandes investimentos, caso da compra en 1990 de oito establecimentos de Mantequerias Leonesas.
Si. Houbo moitos riscos. O empresario que non asume riscos non é tal. Será un especulador ou un traballador máis. Ninguén ten varas máxicas.
Competimos coas grandes superficies
Os responsábeis das grandes superficies comerciais poñen varios argumentos no seu favor. O primeiro a maior profesionalidade.
lso non é certo. Eles poden ter maior poder económico e, nalgún momento puideron ter mellor organización. Pero máis profesionalidade non. O seu persoal é galego como o dos demais. Nós este ano irnos dedicar cen días a formación. Non creo que ningunha multinacional do noso sector en Galiza teña superado iso. Xa que logo os seus empregados non poden estar mellor formados.
Tamén din que eles acabaron coa ditadura do fornecedor dos produtos.
lso é verdade a medias. Cada un defende a súa empresa. Pero os fornecedores importantes son eles os que poñen a ditadura. A ver quen lle di nada a Nestle. Ora, ao pequeno ou mediano podémoslle facer mal ás veces.
Pero as grandes superficies fan pedidos moi grandes e iso dalle máis forza á hora de conseguir mellores prezos?
Ás veces conseguen e ás veces non. Pero está xente ten un defecto grande. Abusan dos nosos fabricantes poñéndolle uns prazos de pago moi longos. Con eses cartos fan os investimentos. O fabricante así non pode dar bos prezos, de modo que o que gañan gracias a facer pedidos grandes, pérdeno despois. Coido que os medianos estamos gañando aí a batalla, porque pagamos máis axiña. Ademais, temos xa un potencial que nos permite mercar o 90% dos nosos produtos en trailers co cal o aforro de portes é o máximo. En conxunto penso que competimos cos seus prezos. Comparando os nosos prezos medios cos dos hipermercados resulta que lle levamos dous anos gañando e teño dados que o demostran.
«Os Domingos son para descansar»
Que opina da recente sentwncia sobre a liberdade de horarios?
Os meus país tiñan mercancías na praza de abastos de Pontevedra. Este negocio segue estando en mans da familia, na segunda xeración. Lembro que cando eu era neno a miña nai nunca viña xantar a casa. A praza abría polas mañás e acababa moi tarde. Nunca había un festivo. Nunca vin á miña nai vestida de Domingo para levamos a algún sítio. Eu son partidario dun horario flexíbel durante a semana, pero son un loitador nato contra a apertura os Domingos e festivos. Ademais, coa crise que hai, se non se vende en seis días tampouco se vai vender en sete. Os meus principios están en non retroceder no benestar social e isa implica que ningún empresario, nen ningún empregado teña que traballar os festivos. E o comprador igual, ese día que o dedique a ir á praia.
Quen mantén a economía, en todo o mundo, é a pequena e mediana empresa.
Como valora a política da Xunta e do goberno central tocante ao comercio?
Quen mantén a economía, en todo o mundo, é a pequena e mediana empresa. Os políticos acaban de enterarse de que era importante apoiala para criar emprego. Producir moito e barato pode que non aumente a inflación pero incrementa o paro. A única maneira de frear ese deterioro é pulando pola pequena empresa que xera máis emprego que a grande. As axudas seguen a ser insuficientes. Axudar significa que a electricidade non sexa un 50% máis cara que a francesa, que a nosa seguridade social non sexa máis alta que a media europea e que o governonon tarde tanto en pagar ás empresas.
A súa empresa é unha das principais asociadas á central de compras, a nível estatal, Centra. Precisamente o problema económico de Galiza non somente é de produción senón tamén de comercialización.
Eu prefería vender máis augardente de herbas que whisqui escocés pero se o público pide whiqui eu teño que dárllelo. Contodo, ninguén me pode quitar que lle teña algo máis de cariño aos fornecedores galegos. Son raras as ofertas onde non saquemos produtos de aquí. Neste momento o 22% das mercadorías que temos de oferta nas nosas tendas son de empresas galegas.
As vinte primeiras empresas de comercio minorista da CE pertencen a tres países: Alemaña, Francia e o Reino Unido. Entre 1980 e 1990 a industria agroalimentaria francesa multiplicou por cinco as súas vendas no Estado español. Que opina das grandes superficies que se están a instalar?
O máis lamentábel non é que se instalen grandes superficies , senón que o 98% sexan de fora, francesas case todas. Non é que teña nada contra os franceses , pero o exceso de multinacionais é algo que, como empresario español e galego, non me agrada. lso non quere dicir que estea contra a liberdade de comercio, pero cando as aperturas son indiscriminadas e a súa pretensión comerse o noso mercado, debo poñerme en garda. Os beneficios que xeran non quedan aquí. O que veñen facer é colonizar o noso país. Non hai ningunha lei que protexa ao distribuidor pequeno e mediano e iso cando en Francia veñen de limitar a instalación de grandes superficies para defender ao pequeno. Eu pido unha lei de comercio que permita a competencia con dignidade .
Que características deberia ter esa lei?
Debería contemplar un tamaño mínimo de mercado, para que non se puidera abrir unha grande superfície nunha cidade de poucos habitantes e recursos e que xa está saturada de comercios. Igual que en Francia debería esixírselle tamén unha distancia dos centros urbanos para non entorpecer o tránsito. A saturación de grandes comercios non é boa para ninguén porque ao final acaban pechando todos.
En Cataluña xa existe unha lei que ten conta destes aspectos.
Os cataláns son cataláns e defenden coas unllas o seu territorio e con iso apoian ás súas empresas. Se os cataláns son máis intelixentes unha felicitación para eles e que os galegos aprendan.
No debate sobre a guerra civil, de cuxo final se acaban de cumprir 80 anos, dominan dúas posturas enfrontadas: a dos valedores das teses franquistas e a dos que argumentan que a culpa estivo repartida entre os dous bandos.
A tese legalista sostén que parte das forzas republicanas mantiñan posturas revolucionarias e que non respectaban a propia legalidade republicana, algo que, por certo, tampouco facía parte da dereita.
O máximo expoñente desta falta de respecto á lei por parte das forzas da República sería a tentativa revolucionaria de 1934. A iso Josep Fontana ten respondido que, coa mesma lóxica, habería que mencionar o intento de golpe de Sanjurjo no 32.
Escrutinio nunha mesa mesa electoral en febreiro de 1936.
Así formulado o debate, desde a óptica legalista, fai que este se limite á parte máis visíbel da política, a institucional, esquecendo que as posturas revolucionarias son acollidas por un amplo sector social a causa da intransixencia da oligarquía que sempre se opuxo a dúas medidas: a reforma agraria e os Estatutos. Sen resolver este grave problema estrutural era imposíbel que a legalidade funcionase normalmente.
É recoñecido por todos que a dereita española non aceptaba, por suposto, a revolución, pero tampouco o gradualismo. “Comede república”, dicíanlle aos xornaleiros. Para as clases baixas as reformas eran unha cuestión de supervivencia. Foi esa falta de reformas a que abocou a un sector á revolución. Non era, por outra parte, posíbel agardar indefinidamente, máxime cando durante o Bienio Negro viran como a dereita volvía atrás todas as reformas, por mínimas e razoábeis que fosen. Así, o anticlericalismo, salvo excepcións, non era tal, senón laicismo, con creación de escolas mixtas, para nenos e nenas. A postura contra os Estatutos era igual de intransixente, con negativas a todo diálogo.
Cartelería electoral en 1936 do lider da dereita José María Gil Robles.
Hai que ter en conta, ademais, que parte da dereita e a propia CEDA profesaban un republicanismo dubidoso ou mesmo eran claramente contrarios. A CEDA defendía a chegada do Estado corporativo (tipo Italia) pola vía parlamentar. A Gil Robles recibíano con berros de: jefe, jefe, cal Mussolini, e as súas mocidades, as JAP, acabaron entrando maioritariamente na Falanxe. As súas simpatías fascistas non eran nada secretas, como por outra parte tampouco o eran as de Calvo Sotelo.
Pola contra, as forzas republicanas eran maioritariamente legalistas, tanto no que respecta a Azaña (Izquierda Republicana), como a boa parte do PSOE, coa excepción dos largocaballeristas. No bando republicano había burgueses, socialdemócratas e revolucionarios. Estes últimos de dous tipos: os comunistas que defendían a democracia e a legalidade e así o fixeron durante a guerra, aínda que a consideraban unha fase previa de acumulación de forzas cara a revolución; e por outra parte os anarquistas que defendían a revolución inmediata.
Pero, en todo caso, o importante é que os gobernos da República estaban basicamente en mans do sector burgués e ultralegalista e contaban con pouca participación socialista e menos aínda do resto de forzas á esquerda. Isto viuse en Casas Viejas (manipulación dalgún xefe da garda civil, logo golpista, aparte), no programa moderado da Fronte Popular e nas medidas de goberno, decididas, pero razoábeis e tamén gradualistas, medidas que daban idea de reformismo burgués non de revolución proletaria. Algo que se pode comprobar, por exemplo, vendo o programa da reforma agraria, semellante ao que xa se aplicara con éxito noutros países europeos.
Os gobernos da República estaban basicamente en mans do sector burgués e ultralegalista e contaban con pouca participación socialista e menos aínda do resto de forzas á esquerda
Este legalismo, mesmo excesivo, tivo parte da culpa de que a sublevación militar non fose derrotada nos seus inicios. De Casares Quiroga fíxose célebre a frase: “se os militares se levantan eu voume durmir”, e a orde, igual á que deron outros ministros, de fusilar o sindicalista que se fixese con armas.
Mitin de Manuel Azaña.
Practicamente todos os gobernadores civís, columna vertebral do Goberno, mantiveron a mesma liña de non entregar armas aos que lles deran o voto e iso estivo na orixe da derrota, como explica Antony Beevor. Por iso, o Goberno foi acusado, durante aqueles primeiros días decisivos, de traidor por moitos cidadáns.
Os poderes republicanos actuaron en virtude da súa procedencia social e porque finalmente pesou máis neles o medo aos traballadores que aos militares sublevados. Unha actitude que lembra a do Goberno alemán no 18. A pesar diso, foron bastantes os burgueses e militares leais que pagaron coa súa vida a fidelidade á República.
Por último, hai que contar coa postura de alemáns e italianos. Sen a ponte aérea dos junkers 52 tería sido imposíbel o desembarco do exército de África na península. Pero tamén foi decisiva a postura de ingleses e norteamericanos que, desde o primeiro momento, consideraron que a de España non era, primordialmente, unha loita entre democracia e totalitarismo, senón entre burgueses ultraconservadores e unha alianza reformista-revolucionaria.
Podemos aprender algo desta época? Salvando as diferenzas obvias, quizais a dereita está volvéndose de novo intransixente.
Podemos aprender algo desta época? Salvando as diferenzas obvias, quizais a dereita está volvéndose de novo intransixente. Tamén podemos ver que os problemas de fondo, como é agora sobre todo o territorial, non se poden arranxar co recurso único á legalidade. Como di Beevor, “a historia de España ensina que a legalidade foi, moitas veces, tan só un termo arbitrario e subxectivo, pouco máis que un eufemismo para enmascarar o dereito de conquista e a vontade de instalarse por longo tempo no poder” (A guerra civil española, p. 80).
A carteleira de Netflix, aínda que pouco nutrida de filmes clásicos, ofrécenos a visión (ou revisión) de Easy Rider, unha das primeiras mostras de cine independente, realizada nos Estados Unidos e estreada en 1969 (aos cines españois non chegaría até 1974).
Easy Rider é unha road movie, diáfana e de fácil seguimento, a pesar de que os seus protagonistas fumen porros constantemente e a trama non pareza, ao principio, moi precisa.
Os actores principais son uns aínda novos Peter Fonda e Dennis Hopper, acompañados, na segunda parte, de Jack Nicholson. O primeiro fai ademais de guionista e o segundo de director. O seu futuro no cine veu marcado por esta obra.
Pero o importante é o que Easy Rider influíu sobre o cine posterior e incluso sobre a sociedade e iso tanto desde o punto de vista estético como desde o do contido. No seu momento logrou xa unha gran cantidade de público. Recadou 100 veces máis do que custara.
As motos de Fonda e Hopper, de guiador alto, así como a súa maneira de circular, parécense ás dos protagonistas da serie Fillos da anarquía; os exteriores da última parte do filme semellan a inspiración das paisaxes de True Detective; por último, o obxectivo dos protagonistas é ir ao Mardi Gras (martes de antroido) en Nova Orleans, un dos escenarios centrais doutra serie contemporánea, Treme de David Simon.
Poden ser casualidades ou reflexos subconscientes de guionistas e directores que eran adolescentes cando se estreou Easy Rider. Pero se a isto lle sumamos a banda sonora (Jimi Hendrix cedeu un tema) e a estética escollida, sobre todo deses exteriores vistos desde estradas secundarias, comprobamos que todo nos resulta moi familiar. Simplemente porque son moitas as series actuais que recorren aos sons e a esas imaxes sucias dos anos sesenta que naquel momento romperon co concepto de beleza dominante.
En Easy Rider sentimos unha música que quebra abruptamente coas melodías e os ritmos anteriores e contemplamos unha paisaxe que vén sendo a Cara B do que até ese momento se nos mostraba no cine. Unha música que aos seus contemporáneos lle soaba a ruxidos e distorsións e unha paisaxe de industrias que penetran no campo e dun campo desordenado, carente de formas convencionalmente agradábeis.
Neste filme aparecen, sequera insinuadas, as bases da estética posindustrial e sobre todo as da natureza salvaxe que hoxe se encontran tan de moda.
Jack Nicholson.
Máis significativo aínda é como Easy Rider abre a temática da liberdade. Na última parte do filme, e despois de ter que fuxir dunha pequena vila, a causa das miradas ameazadoras da policía local e de moitos veciños que non toleran o seu pelo longo e a súa maneira de vestir, Nicholson ten este diálogo con Hopper:
–Antes este era un país adorábel. Non sei que é o que pasou.
–Que todo o mundo ten medo. Non podemos entrar nin nun hotel de segunda. Pensan que os imos degolar.
–Non lles dades medo vos. Dálles medo o que representades para eles: a liberdade.
–E que ten de mao? Todo o mundo a quere.
–Todo o mundo quere ser libre. Pero unha cousa é falar dela e outra moi diferente é selo. É moi difícil ser libre cando te compran e te venden no mercado. Claro que non lles digas nunca que non son libres porque entón dedicaranse a matar e a mutilar para demostrar que o son. Si, botan todo o día, dálle que dálle, coa liberdade individual e chega un individuo libre e cáganse de medo.
–Pois o medo non os fai fuxir.
–Non, o medo fáinos perigosos.
Se nos obrigásemos a facer balance, diriamos que o sistema asimilou todo aquilo que non puña en dúbida os negocios.
Vistas coa perspectiva de hoxe, algunhas escenas vinculadas ao hippysmo que Easy Rider retrata resultan inxenuas, como a da comuna, ou perigosas, como o de facerse co diñeiro para viaxar traficando con coca ao outro lado da fronteira. Pero tamén é posíbel observar como a crítica ao sistema que partía daquel rock inicial, da vida transhumante na procura de experiencias novas, do rexeitamento tanto das convencións sexuais como das propias cidades centradas case exclusivamente no comercio, acabou sendo dixerida polo propio sistema.
Hopper, Nicholson e Peter Fonda nunha escena do filme.
O consumo de drogas como motivo de coñecemento persoal viuse transformado nun xigantesco negocio xerador de violencia. Os hippys e os viaxeiros sen domicilio acabaron sendo representados no cine como borrachos e delincuentes. Pero, a súa moral, no que respecta á relaxación nos hábitos sexuais e de vestir, foi admitida en boa medida. Os anos sesenta marcaron un claro antes e despois neste sentido. Tamén as referencias aos chamados grupos étnicos (indíxenas e negros), daquelas case sen dereitos, acabaron sendo aceptadas.
Se nos obrigásemos a facer balance, diriamos que o sistema asimilou todo aquilo que non puña en dúbida os negocios. E incluso aproveitou algúns dos novos costumes para amplialos. Fronte ás ditaduras clásicas, poderíase dicir que a democracia capitalista de Norteamérica fixo seu o vello lema: Todo o que non me mata faime máis forte.
Pode un autor parodiar a lingua minoritaria que el mesmo usa? O irlandés Flann O’Brien cría que era o adecuado, pois compartía a idea de Jonathan Swift de que a ironía é unha poderosa arma contra o fanatismo.
Selo de correos irlandés co retrato de O’Brien.
Flann O’Brien non era o seu verdadeiro nome. Ao longo da súa carreira utilizou varios pseudónimos, un deles proviña dun personaxe de teatro que representaba, de forma estereotipada, o irlandés medio parvo. Ese emprego de pseudónimos debíase en boa medida a que O’Brien traballou case vinte anos na administración pública e a sátira que contiñan os seus textos podía crearlle problemas. Escritor e xornalista, ademais de funcionario, algúns dos seus libros, como O terceiro policía, figuran no Canon Occidental elaborado por Harold Bloom.
A novela á que aquí nos referiremos titúlase A boca pobre e foi editada, en 1941, en gaélico e, en 1964, en inglés. O título está tomado dunha expresión irlandesa que alude ao feito de cargar as tintas sobre a pobreza e os sufrimentos que se padecen.
Lector voraz de textos en gaélico, falante nativo desta lingua e estudoso da súa literatura, inspirouse para escribir A boca pobre en varios textos anteriores. Por exemplo, dunha das obras fundacionais do irlandés tomou unha frase moi usada na novela: “Nunca haberá ninguén coma nós”. Esta afirmación, referida no orixinal ao fin dunha raza, é aplicada por O’Brien a un porco, animal que aparece con frecuencia no libro.
O’Brien era un inimigo das frases feitas e das ideas sen contido. Nesta novela repasa os tópicos sobre os labregos do seu país que serían os depositarios da pureza patria e que agora servían de ideal do novo Estado, aínda Estado libre e pronto República.
Versión en galego de ‘A boca pobre’, editado por Rinoceronte en 2016.
Un amigo de O’Brien escribía, en 1938, que o movemento de revitalización do idioma se caracterizaba por un fanatismo carente de humor, algo que, en realidade, contradicía o verdadeiro espírito irlandés. O propio O’Brien facía rexouba da suposta relación que había entre o baile da jiga, a lingua irlandesa, o ser abstemio, a moral e a salvación.
Antonio Rivero Taravillo, que fai o prólogo e a tradución ao castelán do libro, afirma que, salvando as distancias, estas alusións a unha Irlanda quintaesenciada e hipergaélica seméllanse ao que o Quixote fixo coas novelas de cabalerías. O’Brien era consciente de como a personalidade propia fora levada, por exemplo, ao extremo de adoptar o kilt, ou saia escocesa, algo alleo á tradición de Irlanda.
Desde o amor á súa lingua e á súa tradición literaria, que tan ben soubo integrar e adaptar no seu texto, o que odiaba era a visión recalcitrante do irlandés que ás veces acababa por suplantar a realidade.
Aínda que, segundo el, escribiu a súa obra moi apresa, topou para ser publicada con dous tipos de censura. Unha, a do Estado, que lle fixo suprimir referencias sexuais e outra, a propia da editorial para textos gaélicos, que supuña que todo o que se escribise en irlandés era ou ben para nenos ou ben para monxas.
Topou con dous tipos de censura. A do Estado, que lle fixo suprimir referencias sexuais e a da propia editorial para textos gaélicos.
O libro esgotouse en poucas semanas e reemprimiuse pouco máis tarde, algo nada común nos textos en lingua irlandesa. Pero despois pasaron vinte anos até que foi reeditado de novo.
O’Brien loitou sempre contra os estereotipos. Criticaba que algúns textos orixinais en irlandés fosen traducidos ao inglés coa obsesión xeneralizada de embelecelos, chegando a omitirse nalgún libros escenas, como a duns porcos nunha choza, por considerala pouco elegante. En compensación, O’Brien enche A boca pobre de porcos.
Antonio Rivero cualifica a novela de “auténtico esperpento irlandés”, ademais de obra deliciosa e por suposto humorística, na liña de Swift e de Twain.
Sergio Pitol dixo sobre ela que “é unha especie de réquiem en sordina por un idioma en vías de desaparecer, e polos últimos poboadores que aínda o falaban, descendentes de reis guerreiros e poetas prodixiosos, degradados a unha condición onde a diferenza entre a súa vida e a dos porcos, cuxa crianza os mantiña, era apenas perceptíbel”.
Este ano cúmprese o cincuenta aniversario da publicación, en alemán, do breve ensaio España e os españois de Juan Goytisolo. Até unha década despois, en 1979, xa chegada a democracia, non viu a luz en castelán.
A publicación de obras dedicadas a España e de autores españois en linguas estranxeiras, ao non poder ser dadas a coñecer no propio país, non é un fenómeno illado. Foi tamén o caso, por exemplo, de España tal como é, de Valentí Almirall, publicada orixinariamente en francés, ou de varios textos do federalista Pi y Margall.
José María Blanco White
Goytisolo forma parte dunha corrente de intelectuais encabezada por Américo Castro e seguida por autores como Márquez Villanueva, historiador apenas publicado en España pero recoñecido polos hispanistas dos EE UU, país no que residiu despois de marchar en 1959 e até a súa morte no 2013.
Goytisolo é tamén, como se sabe, un dos principais reivindicadores e difusores da obra de Blanco White (1775-1841), outro intelectual discrepante das ideas da época que acabou expatriado en Inglaterra.
O mito español
O actual mito español comezaría marcado, segundo Juan Goytisolo, pola “casta militar de Castela que se impuxo ás minorías diverxentes e ás zonas periféricas da Península a finais do século XV”. Goytisolo lembra que o propio Unamuno e a Xeración do 98 vanse manter, no plano estético, “fieis a esta identificación arbitraria”.
O escritor lembra algúns feitos coñecidos, pero pouco citados, como o epitafio orixinal da sepultura de Fernando III, chamado o Santo, morto en 1252, que foi redactado en latín, castelán, árabe e hebreo, unha pluralidade máis tarde encuberta.
Cerrada, pouco a pouco, España a todas as tendencias relixiosas, filosóficas ou humanísticas diferentes, a estreitura intelectual chegou a que, en Alcalá, se fixesen “verdadeiros esforzos para extirpar os estudos de grego” ou a perseguir “a un cristián tan sincero como frai Luis de León”.
Goytisolo sitúa, por unha banda, “a opinión maioritaria de Lope de Vega, Tirso de Molina e Calderón” e, pola outra, “a ética individualista de frai Luis de León, Alemán e Cervantes”.
En Quevedo ou Unamuno ve autores que son conscientes da ruína de España, pero que acaban convertendo a pobreza “nun valor ético”.
A orixe do “honor”
“Os Cristos e Dolorosas, na éxtase das súas angustias e sufrimentos, non teñen equivalente na arte pictórica de ningún outro país occidental”, di. Por outra parte, o eixo de todo o teatro español do século XVII será o honor, o que responde ao desgarro interno dunha sociedade dividida polas vellas castas aínda non totalmente asimiladas: a militar de Castela, a intelectual e financeira de raíz hebrea e a artesá e dos oficios mecánicos de orixe mourisca.
Citando a Xavier Domingo, Goytisolo afirma que “todo o que o español leva en si de árabe é reprimido sen piedade e, en primeiro termo, a sexualidade”. Unha obra como A Celestina (1502) “puido divulgarse nun momento no que o Santo Oficio non controlaba aínda totalmente a vida e conciencia dos españois. Pero, desde mediados do século XVI, o amor carnal desaparece do horizonte da nosa literatura”.
A opinión cristiá vella quedaría representada no romanceiro, na novela de cabalerías, no drama de honor e no auto sacramental, ao tempo que “unha minoría de desconformes (ordinariamente conversos ou descendentes deles) produce unha serie de obras cuxo común denominar puidera cifrarse na vontade (máis ou menos aberta) de trastornar os valores establecidos e ofrecer a imaxe dun mundo desnortado”.
“No momento –engade Goytisolo– no que o ideal castelá do heroe relixioso e guerreiro que loita por Deus e pola patria se converte nunha realidade exaltada e grandiosa, a novela picaresca crea a imaxe invertida del: o seu negativo fotográfico, o antiheroe”. Os protagonistas desta última son pillos, ladróns, criminais, verdugos, bruxas e prostitutas.
“Ao final do século XVIII, a poboación española contaba cuns dez millóns de habitantes, dos cales 1.400.000 pertencían á nobreza improdutiva e máis de 200.000 ao clero regular e ordes relixiosas”
Pasa o tempo, pero esa herdanza da vella casta militar e da pureza de sangue permanece, sen grandes modificacións. “Ao final do século XVIII, a poboación española contaba cuns dez millóns de habitantes, dos cales 1.400.000 pertencían á nobreza improdutiva e máis de 200.000 ao clero regular e ordes relixiosas. En Castela a Vella existía un título nobiliario por cada tres habitantes, e un por cada cinco en Navarra. Na única zona industrializada da Península –Cataluña–, a proporción, en cambio, é dun 0,33 por cento”.
Copiar pero non crear
Goytisolo lembra que os reformadores e ilustrados que van xurdindo, e que nalgún caso acadan a responsabilidade de ministros, como sucede durante o reinado de Carlos III, vense obrigados a importar as súas ideas do exterior, polo xeral de Francia, “sen decatarse de que non poden xermolar en terreo tan ermo”.
“As disciplinas científicas e humanísticas –engade, citando a Cadalso– desapareceron das universidades españolas: nelas non se ensina nin matemáticas, nin física, nin anatomía, nin historia natural, nin dereito de xentes, senón casuística e siloxismos. Discútese sobre a constitución dos ceos: están feitos do metal das campás ou son líquidos, como o viño máis lixeiro?”. Outros, como Andrés Piquer e Vicente Calatayud “polemizan sobre se os anxos poden ou non transportar seres humanos, polos aires, de Lisboa a Madrid”.
A Inquisición acosará, até 1820, a curiosidade intelectual e, volvendo citar a Cadalso, di que “o español que publica as súas obras hoxe escríbeas con inmenso coidado e treme cando chega o tempo de imprimilas”. Así moitas delas son ocultadas e non ven a luz nunca.
Trátase sempre do mesmo fío condutor. En 1502, “os Reis Católicos prohibiran a importación de libros a fin de impedir a difusión das ideas dos xudeus españois expulsados que, en Francia, Inglaterra ou Holanda, expresábanse, por fin, libremente. No século XVIII, a vixilancia céntrase, sobre todo, nas ideas enciclopedistas”. E pon o exemplo dun oficial da Mariña que é acusado de ter no seu domicilio un busto de Voltaire.
Psicanálise dos españois
Francisco de Goya.
Goytisolo sostén que Goya, nos seus Caprichos ou nas torturas que se reflicten nos Desastres da guerra, o que fai é “psicanalizar os españois”. Tamén lembra que Larra dicía ironicamente que “España dividiuse sempre en dúas clases: xentes que prenden a xentes que son prendidas”.
Para Goytisolo resulta moi significativo que as dúas melloras testemuñas da realidade española do século XIX proveñan dun forasteiro (Borrow) e dun expatriado (Blanco White), mentres que os escritores peninsulares “naufragaban, polo común, na trivialidade e na retórica”.
En 1870, a porcentaxe de analfabetos ascende aínda a máis do 60% da poboación. A I República cae, di Goytisolo, sen que ninguén erga a voz para defendela. E Unamuno escribirá máis tarde: “Os periódicos nada din da vida silenciosa dos millóns de homes sen historia que se levantan… a unha orde do sol e van os seus campos a proseguir a súa escura e silenciosa labor cotiá e eterna”.
Goytisolo recolle tamén o “odio a muller” de Quevedo (“considéraa padecendo os meses e darache noxo”), o sentido das touradas (cos destros movidos polo interese en fuxir da miseria e non por unha idea de arte ancestral, por moito que así o escribise Hemingway) ou o latifundio do sur reconvertido ao negocio da cría de touros bravos.
Case ao final, resume a información dun xornal de Madrid de 1964, sobre unha procesión celebrada na capital con motivo do Venres Santo: “Dez mil quilos de ferro, distribuídos en cincocentas pesadas cadeas, foron arrastrados o venres polos penitentes da procesión do Silencio. A maior parte deles pertencían á Irmandade de Cruzados da Fe; outras, adquiridas no Rastro ao prezo de trescentas ou catrocentas pesetas, apareceron, incontroladas, á beira dun Cristo e dunha Virxe Dolorosa. E, por primeira vez na historia dos nosos desfiles de Semana Santa, tivéronse que alugar cadeas en certas ferraxerías ante a extraordinaria demanda que se produciu a última hora (…). Por outra parte, distribuíronse cinco mil cruces de madeira. Unha destas cruces, a que vai sempre detrás do Santo Cristo da Fe, está feita dun poste de telégrafos enteiro”.
Esta conversa foi interrompida varias veces para que o entrevistado saíse a fumar. Alberte Gónzalez-Alegre (Vigo, 1957) sorrí con facilidade. Agradécese porque imos falar de arte.
Primeiro cigarro
Alberte González Alegre nunha exposición de Antón Goyanes.
Hai poucos días estivemos vendo unha exposición retrospectiva de Antón Goyanes. Á entrada había dous cadros, un de 1968 e outro do 2016. Non podían ser máis diferentes.
Se pensas en como eran as cousas na pintura galega dos sesenta é xustificábel. Goyanes, no 68, estaba nun período de aprendizaxe. Daquelas, as referencias eran os pintores figurativos con deriva abstracta. O caso, por exemplo, en Vigo, de Antonio Quesada. Non estaban para unha abstracción radical, nin tampouco a querían. Ademais, o primeiro dos cadros que citas tiña un destino mural e Obras do Porto, que llo encargara, non deixaría facer un mural abstracto. Tiña que haber tema de peixe, mariñeiros.., nunha figuración desfigurada.
Ou sexa que a pesar de Pollock e de todo o que veu despois, incluído o pop-art, a pintura galega dos sesenta seguía a liña máis clásica?
Para o sentir da época, os referentes tampouco eran Maside, Souto ou Seoane. Nin Colmeiro. Colmeiro algo. Quen máis herdeiros deixou foi Laxeiro. En todo caso, foron referentes despois. Goyanes era delineante en Obras do Porto e tivo a sorte de que lle fixeron algunhas encomendas, que sempre resolveu ben. As últimas, as columnas de entrada do porto do Berbés.
A maior parte do público segue querendo recoñecer os obxectos e as persoas nos cadros.
A figuración engancha moito, incluso engancha os propios pintores. Pepe Cáccamo di que o endecasílabo engaiola os poetas, pois a figuración igual. Hoxe iso xa non forma parte do debate pictórico.
Por que?
Chegouse á conclusión de que era un debate estéril. A abstracción xa se defende por si mesma, forma parte da historia da arte. Descóbrese rápido no Greco, en Goya, en Rembrandt. Non hai que reivindicala nin facer manifestos. Ao mesmo tempo, a figuración xa non é algo deostado. Chega con botar un ollo panorámico sobre o que se está a facer no mundo.
Predomina algún tipo de figuración en concreto?
Hai de todo, pero desde logo non é estraña. Os únicos abstractos de Atlántica, por exemplo, eran Lodeiro e Mantecón.
Volvendo ao mural de Goyanes do 68. Quizais é que en Galiza as cousas eran distintas e a pintura de aquí reflectía iso.
Non cabe dúbida. Entre outras cousas por falta de información. Escaseaban as exposicións, as revistas… e a crítica de arte na prensa era retardataria. Os fauvistas eran considerados avanzados, cando o fauvismo naceu en 1907. Os críticos aínda usaban a palabra fauvista no seu sentido orixinario de fera. E aínda ese era un coñecemento fragmentario.
Pero quizais as cores máis ben escuras, os rostros angulosos e duros expresan a Galiza daquel tempo que non era nin Franza nin os Estados Unidos.
Si. Ese mural responde a iso. Pero, con todo, era unha pintura avanzada, avanzada un chanzo. Se cadra estamos vivindo agora o momento no que sociedade e arte se igualan.
Hoxe un aparato inventado nos Estados Unidos tarda pouco máis dun ano en chegar aquí. Coas novidades artísticas pasa igual?
Chega con visitar calquera museo do mundo. Xa non hai desfase. Non hai ruptura. O que si hai é diferenzas en canto a capacidade de produción e a riqueza artística.
No chamado Terceiro Mundo, ocorre tamén?
Segue habendo dúas liñas: indixenismo e internacionalismo. Sempre pasou, tamén na literatura. De Latinoamérica, por exemplo, saían uns cantos que ían facer carreira a París. Pero as propostas que chegan hoxe de China, en cambio, son moi interesantes. Podían ser de China ou de Berlín.
Hai uns días puidemos ver unha pequena exposición de Colmeiro, na pinacoteca de Vigo. Están eses pans que pinta tan ben e algún cadro abstracto que ti valoraches. Por que?
Sempre encontras rarezas na obra dun pintor homoxéneo e Colmeiro é moi homoxéneo. Esas rarezas dan satisfacción, son cadros máis valentes. A xeración de primeiros de século, na que tamén está Seoane, en certo momento decidiu non ir máis alá, senón consolidar a súa obra.
Tiveron medo a algo?
Non quixeron dar ese paso.
Tiveron medo a non ser entendidos?
Habería que estar no seu pescozo para sabelo. O feito de pintar tira moito, o debuxo, a perspectiva. O colaxe, que podería representar unha ruptura coa perspectiva, acaba sendo unha homenaxe á propia figuración, con mensaxes e perspectivas superpostas. Os cadros de Menchu Lamas, a única muller de Atlántica, sorprenderon en Baiona, en 1980. Eran táboas de pasar o ferro, pero enormes, daban unha idea abstracta. Pero eran o cotiá. A presenza do cotiá foi sempre unha constante. Nos 80 tamén.
Segundo cigarro
Que contribución fai a Pinacoteca en Vigo?
Ningunha. Todo estaba en Castrelos. A nova sede non aportou nada.
O Marco figuraba nos itinerarios internacionais. Agora está nun momento de indefinición. Con algunhas das últimas mostras, fai pensar nunha Pinacoteca 2.
Si, pero a Pinacoteca, como digo, xa era un Castrelos 2. Un dos grandes erros da política municipal desde meados dos oitenta.
Ti estiveches en Castrelos.
Fun bolseiro, en realidade responsábel da parte de arte, xunto con Nuria Barreras. Chegou a darse a situación, nada habitual, de ser eu bolseiro e membro do Padroado, ao mesmo tempo. Iso rematou no 87, o último ano no que se fixeron compras rigorosas e en bloque de arte contemporánea galega: Monroy, Moldes, Silverio Rivas, Menchu Lamas, Patiño, Din Matamoro, Facal, Huete, Goyanes… Chegados aí, Castrelos paralizouse e o que era unha das coleccións de referencia na arte galega deixou de selo. A colección das Caixas medraba e Castrelos quedou parado. Aínda padecemos ese cambio.
O da Pinacoteca foi entón como desvestir un santo para vestir outro. Pero a arte achegouse ao centro da cidade.
Como se Castrelos estivese en Vancouver! Chegou a haber unha proposta de facer en Castrelos un novo edificio para albergar arte actual. Dicíase que en Castrelos non tiña sitio, pero para iso están as exposicións temporais, os almacéns, a posibilidade de mover a colección propia, facendo que predomine un tema ou outro. Hai moitas fórmulas.
Castrelos ten ademais o entorno.
Castrelos está nun dos centros de Vigo, en zona moi urbanizada, entre as Travesas e Pereiró. Está máis lonxe Samil. Ten historia, ten natureza. En Castrelos potenciouse moito a arqueoloxía, en canto a ocupación de espazo e en canto a actividade. En lugar de diversificar había que unificar. Castrelos non debería ser só unha cita de verán, senón un hábito cultural e de lecer para calquera día do ano. En Roma vas a Villa Borghese que queda máis lonxe que Castrelos, en Londres ías ver a nova arquitectura de Serpentine. Vilas afastadas dos grandes centros urbanos como Münster ou Kassel reciben milleiros de visitantes de todo o mundo. Non se trata de comparar, pero quero dicir que un lugar así non ten porque estar sempre no centro. Claro que o centro é bo, pero o Marco debía ser un lugar de produción. Non pode ser museo porque non ten colección. Se agora queren que a teña, traerán da Pinacoteca, o que xa estaba en Castrelos, máis as de fotografía que veñen das Fotobienais.
No Marco comisariaches unha exposición de Mantecón.
Con Ángel Cerviño. Foi unha retrospectiva antolóxica que levou o título de Paixón e cálculo. Cerviño e máis eu fixemos tamén O bosquexo do mundo, centrada nos procesos artísticos, os procesos de construción da obra.
Podes explicalo?
En Bosquexos recollíamos produtos dese submundo dos talleres dos artistas. Detalles importantes para eles pero que non son grandes formatos. Nun estudo de artista sempre hai sorpresas: obxectos, unha carpeta de debuxos, cousas das que o artista non se desfai. Iso permitiunos facer algo moi interxeracional. Houbo que pelexar cos artistas. Collíamos ese recorte de metacrilato que usara para facer unha obra. Ese recorte era interesante e nós expuxémolo, non a obra que provocou. Algún tamén nos dixo: “que ben, levádesme todo o que non quere o meu galerista”. Moitas veces estes obxectos, debuxos, escritos, din máis do artista que unha obra grande, ben rematada e tensa. Goyanes, por exemplo, cunha economía moi austera, pintou moito en caixas de cartón desdobradas que, por veces, trasladaba despois a un lenzo maior ou a unha táboa grande.
Terceiro cigarro
Tamén estiveches na Coruña.
Do 98 ao 2004. Seis anos que para un director dun centro de arte contemporánea é unha boa medida. Os centros de arte contemporánea deberían ter case como costume eses cambios que case sempre son para ben.
Por que?
Se non cambias, empezan a entrar hábitos paralizantes. Outros virán que lle darán un pulo novo. No Marco, Iñaki Martínez Antelo estivo once anos, pero quizais se tivese estado un ciclo máis curto non chegariamos a este deterioro. E mira que Iñaki estivo fortísimo até o fin. É unha cuestión de establecer as renovacións como norma.
Estiveches entón seis anos dirixindo a Luís Seoane.
Por concurso público. Presentáronse máis de 70 persoas. O primeiro director fora Xosé Díaz, testamenteiro de Luís. El puxo a andar o museo. Foi un gran xestor para eses dous primeiros anos. Despois de min, houbo catro directores máis, pero só un, David Barro, entrou por concurso. Os concursos públicos poden ser manexados, pero non deixan de ser concursos públicos, sempre mellor que a designación directa.
Os concursos públicos poden ser manexados, pero non deixan de ser concursos públicos, sempre mellor que a designación directa.
Con Luís Seoane tocouche un grande.
En termos operativos –posta en marcha de actividades e liñas expositivas– fun o primeiro director. Sobre todo os primeiros anos foron preciosos, porque puñamos a andar un proxecto que, como a propia persoa de Luís Seoane, agrupaba literatura e artes plásticas. Isto, en si mesmo, xa era unha proposta de traballo. Había que unir os dous ámbitos que moitas veces, case sempre, están disociados.
Que resultado deu?
Fantástico. Moito máis sinxelo do que podía parecer. Resulta que neses dous ámbitos había un desexo de confluencia. Non houbo máis que facer a proposta para que a xente respondese. Estaban Fernán Vello, Xavier Seoane, Lino Braxe… Pero, a xente máis nova foi fundamental: Olga Novo, Yolanda Castaño… Tiñan moito empuxe. Fixeron unha revista entre elas: Valdeleite. Fotocopias a cor metidas nunha bolsa de veludo. O público necesita esas cousas distintas, non só conferencias. Fixemos exposicións dun só día. Por exemplo, a dunha gravadora chilena, Alexandra Domínguez. O poeta Juan Carlos Mestre, que era a súa parella, leu poemas.
Na presentación de Valdeleite tiraron leite.
En La Voz saíu un artigo que dicía: “el público atónito vio como se derramaba la leche por el suelo de la Fundación”. Ás once chamou Maruxa, a viúva de Luís, e díxome: “Luis era muy moderno, pero esto no me lo vuelvas hacer”. Pasado o tempo souben que, por exemplo, Lucía Aldao e María Lado [que hoxe forman o dúo poético-musical Aldaolado] se coñeceran nese acto. E David Creus, o poeta, tamén estaba alí. Diso se trataba, de atraer xente nova.
O teu pai tiña unha gran formación poética.
Si, pero eu non son poeta. Aínda que, claro, hai unha querenza. Na Luís Seoane esa unión viña dada de todas maneiras. Aínda que a poesía de Seoane non é a que máis me gusta. Por outra parte, no ámbito literario coruñés, daquela predominaba a poesía.
Comenta algo máis do teu pai.
Meu pai morreu no 68, cando eu tiña once anos. Pero da súa biblioteca si que me nutrín.
Foi despois cando descubriches que ademais de poeta fora un activista cultural?
Xa con once anos, víao escribir ás catro da mañá. Vía que lle escribía a un señor de Nova York ou que Miguel Torga viña a casa. Era unha casa moi aberta. El era editor. Os meus irmáns maiores vivírono máis. Eu non sabía se aquel señor de bigote era Celso Emilio Ferreiro. Foron moi amigos Celso e máis el. Cando Celso chega a Vigo, os seus apoios máis firmes foron Álvarez Blázquez e o meu pai. Despois houbo unha distancia, tanto de Celso como de parte da literatura galega. Xente á que lle publicara os primeiros poemas logo distanciouse, como Bernardino Graña. Foi pola fondura relixiosa que tiña o meu pai. Morreu con 48, pero xa antes se daba conta de que ía morrer e foi entrando nunha metafísica e nun discurso de Deus que estaban moi lonxe desa literatura dos sesenta. Curiosamente, nos ambientes literarios de Madrid, o meu pai era considerado poesía maior. Tiña moita relación con Pepe Hierro e Celaya. Álvarez Blázquez dicía que se centrara tanto no estudio e na edición que lle quedara pouco tempo para a súa poesía. A primeira antoloxía de poesía galega contemporánea publicouna el en Adonais. No 66 fixo catro pezas teatrais dedicadas “aos galego-falantes do Bierzo, sempre”. Vinte anos despois, algúns deses valores colleron auxe.
Cuarto cigarro
Tamén tes que ver con Pontevedra. Alí comisariaches a exposición de Moldes, que ademais era amigo e que morreu o ano pasado.
Pero ese non foi o meu comezo en Pontevedra, senón o final. A Moldes coñecino no 83. Fun comisario de exposicións da Bienal en anos diferentes, entre 94 e o 2000. A primeira que fixen chamouse Áreas de silencio. Só pintura. Unha escolla de oito artistas que traballaban distintos aspectos do silencio. Silencio non é estar calado. Alí xuntei artistas que traballaban no case nada como Antonio Murado. Murado ten unha serie fundamental que está en varias galerías de Madrid. Despois marchou a Nova York. Esa serie chámase Marañas e viuse, por primeira vez, en Áreas de silencio. Estaba tamén Berta Cáccamo. O catálogo dediqueillo a Manolo Moldes que é o pintor menos silencioso da pintura galega e española. El e Laxeiro son os menos silenciosos. Moldes quería pintar a historia do mundo en cada cadro. Iso é moi difícil. É máis doado ser lánguido e pintar un monocromo.
Que outros exemplos poñerías de “pintura silenciosa”?
Os pans de Colmeiro, os grises de Tino Grandío, as cinzas e pequenas cordas de Leopoldo Novoa… Arroutadamente narrativos non hai máis que Laxeiro e Moldes. Seoane pinta unha Mater Gallaeciae medio abstracta, pero hai un equilibrio entre elementos. En Laxeiro non, en Laxeiro hai arrebato. A min tocoume facer a primeira montaxe da Fundación Laxeiro. Faltábanme os títulos dalgúns cadros e entón pregunteille a el. Como se chama este? Mundo. E este? Mundo tamén. E así até sete. Tiña que pintar o mundo en cada cadro, igual que Moldes. Moldes fai imaxes de Vigo e ponlle Vigo traballa e fai de Pontevedra e pon Pontevedra durme.
Entre os novos, quen pinta o mundo?
Manolo Figueroa en Ourense. Xosé Vila Moure tamén en Ourense. Manolo Dimas en Pontevedra… Pero non é o máis habitual. Pintar o mundo obriga a tomar riscos.
Oposto a Moldes está Mantecón, a quen tamén comisariaches.
Plasticamente si. Pero hai trazos, tanto no persoal coma no pictórico que procuran un certo achegamento. Porque pintar a nada (Mantecón) e pintar o todo (Moldes) é algo que se busca e non é raro que se admirasen. Moldes fala de Mantecón como de alguén próximo e con amizade grande e Paco nunca esquecía a pintura de Moldes.
Mantecón é liña recta e simetría.
Simetría rota sempre. Mantecón precisaba do cálculo pero el era un apaixonado. Por iso lle chamamos á exposición Paixón e cálculo. El partía do rigor matemático pero despois, aínda que fose en cinco levedades, procuraba unha fuxida.
A primeira vista, Mantecón é frío e Moldes o contrario.
A primeira vista desde logo. Pero hai que matizar porque Moldes, na súa especie de simbolismo global, era moi coñecedor das leis da composición. Por cada cadro final de Moldes, hai setenta probas, bosquexos a boli, a rotulador carioca, con óleo. Mantecón, en cambio, practicamente non facía bosquexos previos. O seu bosquexo é un bosquexo mental.
Quinto cigarro
Alberte González Alegre.
Que ten que encontrar un crítico nun cadro para dicir que é bo?
O de bo sempre é discutíbel e incluso innecesario. O que máis inflúe nesa percepción é a práctica de ver. É o que destrúe o tópico e o prexuízo.
Concreta.
Por exemplo, Goya. O cadro do can enterrado na area hoxe é, para moitos, unha obra primordial. En cambio, outro gran cadro, A familia de Carlos IV, hoxe non é tan admirado. Isto é debido á educación e tamén ao hábito de ir aos museos.
Hoxe o can parécenos un anticipo da vangarda.
Si, claro. Hoxe o público dos museos busca cousas un pouco distintas.
Non hai tamén niso unha mitificación do novo e do diferente. Non é progreso, o termo progreso…
Falar de progreso é unha falacia en arte.
Pero buscamos o diferente.
O diferente é unha deriva nova. Non constitúe un progreso sobre o anterior. Se lle preguntamos a un pintor que artista o conmoveu máis, igual di O Greco, aínda que o que el pinta non se pareza en nada. E quen é mellor Caravaggio ou Piero della Francesca? É que non se eliminan entre si.
Falar de progreso é unha falacia en arte.
En fronte da túa casa, hai un mural de Berta Cáccamo. Hai unha eclosión do mural. Que significa? A fuxida do museo? Un cabalete xigante? Devolver a pintura á rúa?
Mais ben é decoración de exteriores.
Non é unha fuxida da Academia, do canon?
Non. Moitos murais son extremadamente académicos. Mesmo se pode dicir que hai máis academicismo nos murais que nos museos. Isto non implica que se un fai unha revisión de murais, só en Vigo, pode recoñecer media ducia moi bos, que comprenden o lugar onde están e teñen calidade en si mesmos.
O mural quizais se parece algo ás redes sociais, no sentido de que o artista non cobra e está sometido ao escrutinio dun público masivo, non dos entendidos.
Algo diso pode haber. Pero a verdade é que hai pouca xente que repare nos murais. Iso que son grandes! A xente pasa diante deles e non se fixa. Eu subín a foto dun á rede. E houbo xente que me contestou: ah, pero eu paso por alí e nunca o vira. Por outra parte, aos artistas aos que lle encargan murais, páganlle pouco pero cobran. Só faltaría, gastan materiais, teñen asistencia técnica. Pero isto non procede dunha preocupación pola arte, senón dunha ocorrencia municipal, cando menos en Vigo. Quizais non é así noutros lugares. En Ordes fan convencións de muralismo e convocan os mellores. En Carballo tamén.
Berta Cáccamo era amiga túa e apreciábala moito como pintora. A súa morte foi unha sorpresa.
Foi unha putada. Berta e máis eu fomos aprendendo xuntos. Unha cousa que me gustaba dela era que, a partir de calquera pequeno detalle da vida cotiá, era capaz de desenvolver un mundo. Iamos andando pola praia, miraba a pequena espiral que deixan as navallas na area e comezaba a imaxinar. Era tan distinta que durante moito tempo tomárona como unha pintora catalá e así figura nalgunha enciclopedia. Barcelona foi fundamental para ela. Despois París, Roma e, de volta, Coruxo. Poucos coma ela comprenderon a importancia do mínimo. Non o mínimo xeométrico, senón o mínimo da man.
Que queres dicir?
Ela non estaba preocupada por se a liña ía exactamente por aquí ou por alá. Era unha anti-Mondrian. Mondrian non quería que se notase o sentimental. Ela, en cambio, pretendía que se percibise, nese mínimo, a presenza da man.
Segue habendo poucas mulleres artistas?
Non. Creo que agora son maioría. Cando menos de 45 anos para abaixo.
Son menos visíbeis.
Tampouco é certo. Cando menos agora. Calquera que estea ao día da arte e escriba vinte nomes verá que máis da metade son mulleres. Isto non quere dicir que haxa un equilibrio, porque o pasado pesa moito e o peso do pasado en arte é moi grande. As mellores teses de doutoramento que se fixeron en Belas Artes de Pontevedra son de mulleres.
Calquera que estea ao día da arte e escriba vinte nomes verá que máis da metade son mulleres. Isto non quere dicir que haxa un equilibrio
De que modo relacionarías a poesía coa arte?
Tratan do mesmo. Se eu derivo máis cara as artes plásticas e por pura especialización ou devoción, pero son a mesma cousa. De feito, non é raro que cando afondamos na relación cos artistas, a literatura apareza inmediatamente. A xente da plástica débelle moito á literatura. Aínda que é certo que, historicamente, a xente da literatura entra con máis dificultade ou preguiza nas artes plásticas. Agora non sucede tanto, hai máis confluencia.
Os grandes museos están en crise, o Marco, o de Energy, antes Macuf, na Coruña. Da importante colección das antigas caixas non se sabe moito…
Teñen explicacións distintas pero non son independentes. E teñen que ver co descrédito da arte contemporánea nas institucións, sexa públicas ou privadas. A inmensa colección de Abanca e AFundación agora converteuse nun museo estático. Hai algo de orzamento para expoñelas como coleccións, pero non hai ningún para engrandecelas. Raro será o artista actual que se vexa aí representado. Para eles non vai haber diñeiro nin bolsas de estudo. O mesmo vale para Naturgy-Macuf. Quedan estáticas e hai que ter en conta que a arte non é estática.
E o Marco?
O Marco, coas novas obrigas de trato preferente á colección antiga de Castrelos, ten xa un límite claro na programación que poida facer o director que veña. Supoño que quen gañe o concurso público buscará fórmulas para esquivar esas limitacións. Un pode, con intelixencia, intervir aí. E utilizar a Arturo Souto ou a Monroy para vinculalos a artistas novos ou a interpretacións novas. A historia da arte estase producindo constantemente grazas a esas interpretacións novas que, por outra parte, son o noso fondo simbólico básico. Cada xeración está obrigada a reinterpretar ese fondo.
A crise da Unión Europea, necesitada neste momento dunha redefinición, podería abrirlle de novo unha oportunidade ao “iberismo”.
Os problemas dentro da Unión Europea van en aumento. Os Estados, ou grupos de Estados, gañan forza e, nalgúns casos, deseñan xa a súa influencia sobre espazos máis pequenos pero tamén máis homoxéneos. Sería o caso de Alemaña que está a encontrar aliados habituais en Holanda e Dinamarca. Algúns países do antigo este, que actualmente pertencen á UE, buscan agora maneiras de asociarse entre eles.
As cartas parecen así estar de novo sobre a mesa e, neste novo escenario, por que non pensar nunha península ibérica unida, con perto de sesenta millóns de habitantes, o que a convertería nunha potencia máis á altura do Reino Unido e Francia?
O iberismo fora abandonado
Nas últimas décadas, co auxe da Unión Europea, e tamén a causa doutros factores, o iberismo deixara de ser un obxectivo sequera utópico. Tan querido no seu día polos galeguistas e con certo predicamento en Portugal, non se lle vía viabilidade, en parte tamén a causa da postura española. España sempre estivo disposta –nas súas fantasías secretas– a absorber o Estado veciño, pero non a confraternizar con el. Lembremos aquela frase, dita dun modo coloquial, polo falecido socialista e presidente do Parlamento, Gregorio Peces Barba, de que deberiamos ter abandonado Cataluña e quedarnos con Portugal. O resultado foi, en todo caso, que ambos países –Portugal por temor a ese inconsciente español– seguiron e seguen vivindo de costas.
O escenario modificouse nos últimos anos de man das multinacionais e das empresas de distribución máis importantes que, por sentido práctico, comezaron a entender o marco ibérico como un espazo único. Isto levou á que a etiquetaxe de moitos produtos estea hoxe en español e portugués, ambas linguas en pé de igualdade, mesmo cando a súa matriz é española.
Para Galiza, a independencia de Cataluña resultaría, en varios sentidos, prexudicial, posto que a deixaría aínda máis baixo a hexemonía castelá e sen a posibilidade de reacción que si podería ter, en cambio, o País Vasco. Aínda que o nacionalismo do BNG invoque ultimamente a república galega, é dicir a independencia, como un obxectivo, o certo é que este lema parece máis o froito da necesidade de cubrir un oco programático, unha vez visto o pulo independentista en Cataluña, que unha demanda real.
O novo iberismo podería ter para Galiza, porén, importantes vantaxes. Mentres que o intento de saída de Cataluña só parece traer consigo as iras do resto de España, a hipotética entrada de Portugal, en cambio, podería favorecer a reformulación do conxunto nun sentido federal.
O novo iberismo podería ter para Galiza, porén, importantes vantaxes. A hipotética entrada de Portugal podería favorecer a reformulación do conxunto nun sentido federal.
Mentres que a perda de Cataluña obriga a unha cesión sen contrapartidas, a entrada de Portugal e a creación dun Estado Ibérico daría lugar a unha cesión por parte do hexemonismo castelán, pero compensada neste caso por un beneficio, ao incorporar ao novo conxunto un Estado hoxe independente e con máis de dez millóns de habitantes. O castelán e a súa cultura seguirían a gozar, por tamaño, dun enorme poder pero terían que compartilo coas outras culturas, con certo grado de paridade nalgúns casos.
No que respecta a Galiza en particular, hai que ter en conta que a eliminación de fronteiras de 1986 trouxo consigo un aumento dos intercambios, pero non na medida que algúns agardaban. Desde o punto de vista da cultura, o mesmo que da lingua, Galiza e Portugal seguen vivindo de costas. Outro tanto sucede coas vías de comunicación por ferrocarril, inusualmente lentas e ineficaces, para tratarse dunha rexión europea. Madrid segue a condicionar, negativamente, esta relación, freándoa de moitas maneiras e obrigando a que determinados produtos, como o correo postal entre ambos territorios, teña que pasar por Madrid, antes que vadear o Miño.
Que gañaría Portugal?
Como se verían as cousas desde o lado portugués? Neste país convive unha admiración, inconfesada pero visíbel, por España, cun apego firme á súa soberanía. O iberismo, no novo marco internacional, cada vez máis competitivo e lábil, podería garantirlle un respecto que hoxe non ten como país demasiado pequeno economicamente. Claro que esa proposta debería ir claramente acompañada tamén do respecto á súa identidade dentro desa unidade ibérica, incluído o dereito a volver separarse.
Esa Iberia hipotética pasaría así a parecerse algo máis a Alemaña e Italia, estados que se formaron como unión voluntaria das partes, e un pouco menos á España actual, que é o resultado da uniformización a partir do modelo de Castela.
Nótase que Stefan Zweig o pasou ben escribindo este libro. A maioría das súas páxinas acadan un ton tan épico, sen perder o seu carácter descritivo, que obrigan a non despegar os ollos da lectura. Aínda que a obra é de 1927, hoxe diriamos que a maioría dos seus capítulos teñen o estilo dun thriller cinematográfico.
Estamos a falar de Momentos estelares da humanidade, que leva por subtítulo Catorce miniaturas históricas. Xunto con O mundo de onte, é probabelmente a obra máis coñecida e difundida do autor. Acaba de ser publicada en galego por Kalandraka, en tradución de Laureano Arauxo.
Zweig é un escritor ecléctico. Escribiu poesía, teatro, novelas e moitas biografías. Quizais sexa nestas últimas onde máis destacou. En Momentos estelares deixa ver reminiscencias románticas, que lembran por exemplo a Victor Hugo, un estilo que eleva o narrado case até a fantasía, pero que ao mesmo tempo ten como contrapeso o escepticismo a respecto do xénero humano que destila o autor. Hai que lembrar que Zweig contemplou a matanza da I Guerra Mundial, desde posturas pacifistas, e acabou por suicidarse en 1942, cando o exército alemán e os seus acólitos ocupaban xa case toda Europa.
O estilo de Zweig eleva o narrado case até a fantasía e ten como contrapeso o escepticismo a respecto do xénero humano
Estas catorce pezas históricas, seleccionadas quizais non só pola súa excepcionalidade, senón probabelmente tamén polo seu dramatismo, foron escritas con gran apego aos datos, pero ao mesmo tempo aplicando recursos practicamente literarios. Por iso, e a pesar dos anos, a súa lectura segue sendo aconsellábel para os novos historiadores que intentan despegarse da monotonía propia do academicismo universitario.
Os tres primeiros textos serven de exemplo do que busca un lector que pretende aprender e ao mesmo tempo entreterse, como aconsellaba o clásico. O primeiro está dedicado a Cicerón, un dos homes que dignificaron a lingua latina, e o terceiro a Núñez de Balboa, o “descubridor” do Pacífico. A pesar da enorme distancia entre eles, estes dous personaxes tiñan en común que eran ambiciosos, que lles gustaba a política e que acabaron coa cabeza cortada polos seus adversarios. Por moito que ás veces se diga o contrario, a sociedade actual é, sen dúbida, moito máis pacífica que a de tempos pasados.
No segundo relato, corre aínda máis sangue, porque trata da conquista de Bizancio polos turcos. A cidade, e con ela a famosa basílica de Santa Sofía, acaban baixo as tropas musulmáns. Zweig describe cada un dos pasos bélicos levados a cabo durante o asedio, dándolle o maior brillo posíbel ás anécdotas. Neste caso, a máis importante é a dunha pequena porta entreaberta na muralla que deixaron esquecida os sitiados e pola que acabaron entrando as tropas turcas de elite.
A inspiración dos artistas
A medida que pasan os capítulos, o libro avanza cara épocas máis modernas e o autor non só recrea batallas ou asasinatos, senón tamén acontecementos que salvan o prestixio do ser humano. Así se nos describe o inesperado intre de inspiración no que Händel, xa na madurez, compuxo o Mesías; a historia do practicamente descoñecido autor da Marsellesa, que non era revolucionario nin era de Marsella; as circunstancias nas que un xeneral de Napoleón causou a súa derrota en Waterloo por ser demasiado obediente; ou o momento no que Goethe escrebe un longo poema sobre unha rapaza que non acepta a súa proposición de matrimonio. O famoso escritor tiña, no momento 74 anos e a moza 19 (17, segundo outras versións). Talvez a chamada Elexía de Marienbad, tan importante para a lingua alemá, daría hoxe para unha interesante relectura en clave feminista.
Cartaz da película biográfica sobre Zweig estreada en 2016.
Da conquista militar ao progreso científico
A conquista é unha das constantes e unha das claves deses momentos heroicos da humanidade escollidos por Zweig. Pero a conquista militar, xunto coa epifanía poética, transfórmanse co paso dos anos en avances ou en saltos científicos. A nova ideoloxía, a que máis impresionará a Zweig, e non só para ben, é o progreso. Así recrea o polémico descubrimento do chamado El Dorado, en California; a primeira instalación dun cabo telefónico submarino a través do Atlántico; ou a loita por ser o primeiro en chegar ao Polo Sur. O libro remata coa inopinada viaxe de Lenin a Rusia para iniciar a revolución bolxevique, desde o seu discreto acubillo en Suíza até chegar a San Petesburgo, a bordo dun tren blindado alemán. A perla final non impresionará demasiado os lectores pero probabelmente afectou moito a Zweig: o fracaso do presidente norteamericano Wilson que viaxou a Europa, ao remate da I Guerra Mundial, para establecer unhas condicións de paz duradeiras que superasen a “diplomacia secreta” tan habitual, e de nefastas consecuencias, en Europa.
Zweig foi sempre un humanista, un home moderado, coa virtude de que non lle daba nunca as costas ás inxustizas. Pódese ver nas discretas pero constantes alusións aos indíxenas sacrificados polos conquistadores españois. Zweig admira a capacidade de resistencia destes aventureiros pero non deixa de ver que van movidos pola cobiza e que poden ser tan devotos e humildes ante Deus como crueis ante os seus semellantes.
Se teclean en google e escriben “escritor galego” inmediatamente sairalles o seu nome. En maio, Xerais publicou Contra todo isto e en outubro a mesma editorial puña nas librarías Vivir sen permiso e outras historias do Oeste. Tamén escribe en prensa e concede múltiples entrevistas, pero sabemos, de verdade, quen é Manuel Rivas?
Non sei se é cousa miña, pero a pesar de coñecelo cando ambos eramos estudantes de xornalismo en Madrid, de terlle lido boa parte dos libros e un feixe de artigos e de telo mesmo entrevistado algunha vez, sigo coa mesma sensación de que apenas sei quen é en realidade.
Manuel Rivas, ademais do seu éxito e recoñecemento, ten dúas cousas que o diferencian de case todos os seus compañeiros de oficio: nunca fala nin escrebe sobre técnicas literarias e case nunca fala de si mesmo. Sostén que o que lle interesa aos lectores son as historias e a iso se dedicou sempre.
Rivas sostén que o que lle interesa aos lectores son as historias e a iso se dedicou sempre.
A pesar de ser famoso, aínda hoxe segue preparando a conciencia as súas intervencións, con ducias de citas e frases de colleita propia, relacionadas coa obra que está a promover. Como sucede con boa parte dos autores célebres, ás veces dá a impresión de que non o coñecemos a el senón ao seu personaxe.
É certo, que ao longo do tempo, e a través das súas declaracións, puidemos saber algo da súa vida. Por exemplo que o seu pai fora saxofonista ou que a súa nai lle dicía que buscara un traballo no que non tivese que mollarse. Pero calquera destas anécdotas podía parecer irreal, propia do seu estilo entre lírico e humorístico.
Tamén sabía de primeira man que era un obsesivo do traballo, o que baixo o esquerdismo dos setenta chamabamos un stajanovista. O Manuel Rivas que sempre está escribindo, que acumula datos, frases e referencias, para nutrir a súa xa enorme obra.
Hai pouco, sen embargo, encontrei tempo para ler un libro seu que me quedara atrás: As voces baixas, editado no 2012. É unha obra inusualmente autobiográfica, que abrangue desde a infancia até os seus comezos como escritor. Conta que, en clase, roubaba algúns momentos para escribir versos. Un día, o mestre encóntralle o papel e pregúntalle: Por que escribes cousas tan tristes? Rivas comenta entón que o mestre non se decatara de que escribía de cousas tristes pero de xeito alegre.
Esa pareceume que seguía sendo a clave da súa obra: contar a realidade dun modo que non provocase rexeitamento na maioría dos lectores.
Tamén encontrei a explicación da súa permanente laboriosidade. O seu pai tocaba o saxofón, pero vivía do que gañaba como albanel. Non podía pensar en pagarlle os estudos aos fillos, sobre todo á irmá de Rivas, que chegou a levar un premio e que, ao día seguinte, tivo que ler na prensa o titular: “La hija de un albañil gana el concurso nacional de redacción”. Rivas admirou sempre a súa irmá, un pouco maior ca el e falecida aínda nova. “Marchou a estudar Filoloxía a Santiago –escribe– á procura sempre de traballos para manterse. Facía a súa propia roupa, os seus móbeis”.
Sendo aínda un mozo, Rivas subiu as escaleiras de El Ideal Gallego de dúas en dúas. Traballaba canto podía, ao principio como “meritorio”, e non faltaba nunca, aínda que tivese que despedirse de mala gana dalgunha noiva potencial. O mesmo fixo ao chegar a Madrid. Tiña unha bolsa e enviaba crónicas case diarias, cunha sección titulada “Estación del Norte”. A súa forma de traballar non era unha obsesión senón unha necesidade. “O estigma da raza maldita”, como el mesmo di.
Pero hai outros signos da súa identidade que encontran explicación na súa biografía. Os seus dous avós estiveron á beira da morte na cacería do 36. Un deles escribía cartas para os emigrantes.
Manuel Rivas, nacido e criado nos barrios populares coruñeses de Monte Alto e logo de Elviña, “onde dá a volta o aire”, sabe desde o comezo o que custa dar cada paso. Enténdese esa tristura, envolta en alegría, que esparexe polos seus libros. Recorda un pouco a dos grandes pallasos, aínda que el se esforce en ser unha persoa discreta.
Antonio pertence á asociación La Corrala. Un cartel en español, francés (polos senegaleses do barrio) e bangladeshí anuncia as festas de San Cayetano, San Lorenzo e La Virgen de la Paloma. No centro, un chulo e unha Manola, que ben se poderían reinterpretar como un turco, co seu bigote, e unha muller árabe, co seu pano.
O barrio, popular até os setenta, foi despois tomado pola heroína e, hai uns vinte anos, polos chineses que viñeron de Francia, onde os obrigaban a pagar impostos “por cada caixa que movían”, di Antonio. Os chineses colocaron por aquí os seus almacéns maioristas, aos que acudían clientes de todas partes, Portugal incluída. Pasaban case todo o día en operacións de carga e descarga, ocupando as rúas estreitas, até que o concello prohibiu o tránsito de vehículos. Agora viven en Pozuelo e veñen en grandes automóbeis, con marcha redutora, conta tamén Antonio.
O barrio é un decorado de tendas asiáticas, senegalesas e árabes. Os árabes son os únicos que non teñen apenas trato con La Corrala. A poucos metros, en dirección á igrexa-biblioteca, encóntrase o locutorio desde o que extremistas islámicos puxeron en marcha os explosivos do 11-M, o atentado que acabou coa vida de ducias de persoas e que a punto estivo de voar enteira a Estación de Atocha.
Azulexos nas rúa do barrio madrileño de Lavapiés.
Antonio comenta, con tan discreto orgullo como usou para falar da igrexa-biblioteca, que, aquí perto, encóntrase tamén o famoso Laboratorio 4, creado por okupas e que foi o núcleo duro dos Indignados da Porta do Sol.
O barrio era o máis inseguro da cidade. Agora parece tranquilo. Incluso os turistas comezan a alugar locais e pisos. Está poñéndose de moda, sen que os ionquis se decidan aínda a abandonalo.
Polas palabras de Antonio sei que as administracións investiron bastante diñeiro despois do atentado. Probabelmente querían evitar que se formase aquí algún tipo de gueto islamista. Antonio sinala coa mirada o centro da praza, un poste cunha cámara dotada dun ángulo de visión de 360 graos. “Hai 48 cámaras destas no barrio”, di. Os turistas aparecen e desaparecen, cos seus pantalóns pirata e os seus cabelos louros. “Lavapies é moi citado nas zarzuelas”, aclara Antonio.
O barrio era o máis inseguro da cidade. Agora está poñéndose de moda, sen que os ionquis se decidan aínda a abandonalo.
O dono dun restaurante mandou traer de Colombia unha figura da Virgen del Cisne. Logo, o cura da parroquia, un latinoamericano –a xerarquía decidiu adaptarse á clientela máis habitual–, solicitou para a igrexa a figura, pero non se puxeron de acordo sobre a porcentaxe do cepillo. O párroco reclamou entón unha virxe propia a Colombia. Antonio conta isto con ironía disimulada.
A fotógrafa Mariví Ibarrola recolle neste traballo un ensaio fotográfico polo bairro no seu tempo de maior degradación.
Ao saír, pasamos pola rúa Atocha. Observo o monumento –un grupo de abrigos enlazados– aos cinco avogados laboralistas asasinados a comezos da Transición por un grupo de ultradereita. Unha das avogadas que traballaban naquel despacho era Manuela Carmena. O edificio permaneceu clausurado, durante moitos anos, con madeiras cruzadas nas portas. Así se encontra agora o locutorio do 11-M, se é que non me confundín coas indicacións de Antonio, pois hai varios locutorios, moi próximos, pola zona.
Compro medio quilo de claudias no mercado. O vendedor é suramericano, aínda que o rótulo da tenda está escrito en árabe. Onde agora se empraza este mercado, antes creaba ilusións o cine Doré. Nunha parede de La Corrala, un cartel reproduce a fachada dos numerosos cines e teatros que amenizaban o barrio e que foron pechando, pouco a pouco, nos anos oitenta.
Xenaro García Suárez (Vigo, 1949) fala moi baixo, de modo que me teño que achegar varias veces a el para non perder a metade das palabras. Un día confesoume que utilizaba ese truco, o de falar baixo, durante as clases, para que as alumnas (usamos o feminino xenérico) se mantivesen atentas. A conversa desenvolveuse ao longo de tres sesións diferentes. E a pesar de que o tema foi en varios casos científico, tratamos de que o ton resultase sempre coloquial.
Estatístico, se se pode dicir así, e editor.
Editor frustrado.
Editaches varios libros non hai moito. Alento chamábase a editorial.
E perdín uns cantos miles de euros. Fieime da persoa que mo propuxo sen darlle demasiadas voltas.
Unhas das razóns de escollerte para esta entrevista é a de que combinas a afección polas ciencias e polas letras.
Tamén son esquizo na matemática. Por unha banda a estatística e pola outra os fundamentos: o teorema de Gödel, os Principia de Russell, os Fundamentos de Aritmética de Frege…
A estatística é aplicación.
Si, aínda que hai estatística todo o abstracta que queiras, os franceses son terríbeis. Fun subdirector do Instituto Galego de Estatística (IGE) durante dous anos do goberno de Laxe e os dous primeiros de Fraga. Marchei eu, non me cesou Orza, que era o Conselleiro do que dependía. Foi a primeira vez que se lle preguntou a toda a poboación sobre o coñecemento e uso do galego (censo do 91). Eu era o responsábel de gravar os cuestionarios. Eran 90 toneladas de papel. Houbo un concurso e as mellores condicións ofreceunas unha multinacional francesa con base en Madrid. Estivemos un ano enteiro indo e vindo de alá para controlar a gravación.
Un día contáchesme unha anécdota daquel traballo.
Resultou que revisando a gravación de Punxín, apareceu que alí ninguén falaba galego. Houbo que imputar os datos por medio doutras variábeis. A famosa “cociña”.
E Fraga? Intentou cociñar algo?
O Goberno non se metía para nada na elaboración dos datos. Outra cousa é o nesgo que puidese haber nas declaracións políticas. Estando Fraga, dirixín tamén o primeiro traballo que se fixo sobre a pobreza en Galiza. Cando llo presentaron, el só dixo: “Está moi ben, pero había que poñerlle outro título”. O título era Obtención de indicadores municipais de pobreza a partir do Censo de Poboación e Vivendas de 1991.
Que tal aquel traballo?
As zonas quedaban moi identificadas. Por exemplo, en Lugo, as menos pobres eran as urbanas e a Mariña. En Ourense, Valdeorras pola lousa; despois as Rías, exceptuando a Costa da Morte.
Estaba chegando a informática.
Informatizouse todo. Cando cheguei estaba a medias. Cando o deixei acababamos de conseguir unha subvención para poñer os datos do IGE en vídeo texto. Ao ano seguinte chegou a internet e iso xa non tiña sentido. Nun ano todo cambiou.
Acabaches de catedrático nun instituto de Coia, pero tamén estiveches na Universidade.
Da Universidade botáronme dúas veces. No 75 estaba no Colexio Universitario de Vigo, daba as clases en galego. Aínda non morrera Franco. O Colexio estaba adscrito á universidade, pero quen mandaba era un padroado da Caixa, o célebre Gaioso e García Picher, o alcalde. Botáronnos a todos os progres. Varios dos que nos anos seguintes se situaron na primeira liña da democracia, naquel momento miraron para outro lado. Iso foi unha constante das ditaduras, pasou tamén en Italia e en Alemaña. A segunda expulsión foi máis anecdótica. No 2004-2005 estaba de asociado no Departamento de Estatística da Universidade de Vigo. Din clase bastantes anos. Na estatística tamén hai bandos e tocoume ir fóra. Tamén estiven de asociado en Santiago, nos noventa.
Volvamos ás letras, publicaches varias novelas.
Publiquei unha. E teño varias sen editar e tamén relatos. É unha terapia. Pretendía facer unha triloxía: sobre as frustracións da miña xeración, outra sobre a das nosas fillas e a última sobre a xeración dos nosos pais. Eran exercicios de estilo, nunca me considerei novelista.
Xenaro García Suárez.
Les moito ensaio, pero tamén literatura.
Houbo unha época na que lin a Burgess. Os dilemas morais que presenta en A laranxa mecánica ou en Poderes Terreais, un libro moi gordo no que integra moitos mitos modernos, seguen vixentes. E, ao lado, tiven a Musil, a Stendhal máis que a Flaubert, a Dostoievski máis que a Tolstoi, aínda que seica debería ser ao revés, polo menos iso di Nabokov.
E máis contemporáneos…
A Handke.
Editaches a Handke.
Si, pero o seu libro máis conxuntural, sobre a descomposición de Iugoslavia. A min os que me gustaban eran os anteriores: O medo do porteiro ao penalti, esa época. Tamén me gustan Barnes, Amis, mesmo o seu libro sobre Stalin, que veu provocado pola pantasma do pai que fora moi stalinista. E está McEwan que, nas súas novelas, tanto é capaz de meterse con moita naturalidade na cabeza dunha rapaza matemática como na dun neurociruxán. McEwan é rigoroso, sen pedantería. Sabe introducir moi ben a ciencia na novela. Expiación, porén, a novela máis famosa del, foi a que menos me gustou. No século XIX estaría moi ben.
E en galego?
Ferrín. Hai unha escena de Antón e os inocentes que me trae recordos persoais. De Bretaña esmeraldina falouse moito, pero… O Otero de Arredor de si cansoume. Falaba moito del con Ramiro Fonte, pero cando volvín a intentar lelo non fun capaz. Gústame o Casares de Deus sentado nun sillón azul.
Ferrín é unha das túas referencias.
Ferrín tivo un papel importante na miña vida de lector. Na política hai encontros e reencontros. Eu até os catorce anos non lía nada, prefería os guateques e escapar por aí. Un verán en Monforte, na casa do meu tío Paco, deume por ler a Zweig. Empecei por María Antonieta, seguín con Fouché e pasei o mes lendo. Encantáronme. E cheguei ao Preu, Ferrín era un profesor excepcional de literatura. O libro de texto era de Torrente. Ademais tiñamos que ler 18 libros, desde Tirano Banderas até Castilla de Azorín, pasando por Escolma da Poesía Galega de Galaxia.
Como che sentou?
Pois en vez de collerlle manía á lectura, como se di agora, fíxenme lector e até hoxe. Foi a miña conversión.
Despois estiveches no 68 compostelán (do que se cumpren 50 anos).
Metinme cos tiernistas (o Partido Socialista do Interior de Tierno Galván) que eran os que máis abundaban entre os delegados de Ciencias. Liamos de todo e conspirabamos. Era loita política e cultural, estaban os cine-clubs… e un libro de Lucien Sebag, Marxismo e estruturalismo. Sebag era matemático e lingüista, intentaba montar movementos á esquerda do PC. Visto o desfase entre o que a teoría podía dar de si e o pouco que se podía facer na realidade, largouse á selva do Amazonas e, finalmente, suicidouse. Desde aquela entendín que había teoría de máis e pouca práctica efectiva que levar a cabo. Até aquel momento, cando me viñan falando das esencias do país e da lingua, eu ligábao ás sancristías e a teorías reaccionarias. Pero despois diso pensei que, para achegarse á realidade, o nacionalismo de esquerdas era o máis rupturista co Estado e a mellor maneira de concretar as teorías.
O 68 foi importante para ti?
Foi. Agora fálase do 68 como revival, como algo case folclórico, pero para algúns de nós tivo un significado, pasámolo máis ou menos mal, perseguiunos a policía, algún estivo na cadea. Agora dise que houbo moitos que máis tarde tomaron posturas acomodaticias, pero para min foi unha maneira de aprender a ser crítico coa sociedade e de analizar en profundidade a economía, a cultura, sen acollerme a ningún dogma. Daquelas había que ser crítico co revisionismo do PC, ademais de estar contra o fascismo. Pois agora hai que ser crítico coas posturas de catecismo. As solucións aos problemas non son únicas e non hai un método ideal para transformar a sociedade, se é que a sociedade é transformábel. Hai que facer, non a escolla óptima, senón a menos mala.
As solucións aos problemas non son únicas e non hai un método ideal para transformar a sociedade, se é que a sociedade é transformábel. Hai que facer, non a escolla óptima, senón a menos mala.
Volvendo ás letras. Dá a impresión de que hai un tipo de literatura que che gusta máis.
A que entra a fondo na conciencia humana, que non só conta historias. Bernhard, o Thomas Mann de Os Buddenbrook, retratando o fin dunha época, como tamén se fai en O gatopardo. Na vida encontreime tamén con moitos Fouché e con moitos Don Celidonio, como o de O porco de pé. Sei tamén, claro, que existen persoas que poden ser como o Bocas de Blanco Amor, pero nunca me relacionei moito con eles.
Un tamén cambia de gustos.
Hoxe sabemos, pola neurociencia, que os recordos non se recuperan senón que se reconstrúen a cada momento. Hai anos pode que opinase doutra maneira. Hoxe, fronte á imaxinación sen límites de Cunqueiro prefiro os contos do meu tío Marcial (Suárez), que teñen un fondo moral. Non me gustan nada a pedantería e a utilización, fóra de contexto, da linguaxe científica, nin no caso da literatura nin no caso dos posmodernos en xeral.
Falas dunha literatura moi consciente. Gústache A montaña máxica, un texto con moita teoría.
Eu creo que o consciente e o inconsciente tampouco se poden separar tanto. Borges que é? Penso que oculta as súas claves. Raymond Roussel fai xogos estruturais que despois non se notan. Tamén desfrutei lendo a Lezama Lima. Agora até me atrevo a dicir que a Cen anos de soidade lle sobra moito.
Vés dunha familia progresista, culta e próxima ao galeguismo. Están os teus tíos: Marcial, o fotógrafo Xosé Suárez…
Eu crieime en Vigo. O meu avó paterno era médico, con moitas inquietudes sociais e culturais, pero morreu cando o meu pai tiña dous anos e despois aquilo converteuse nunha familia burguesa vida a menos. Ti refíreste á liña materna. Con Marcial pasei algúns veráns en Allariz e máis tarde facíalle visitas en Madrid. Na súa casa coñecín a Torrente, a Carlos Gurméndez, que me dicía que eu era hegeliano coma el, e a Elena Soriano. Había moita tertulia e unha eterna discusión sobre nacionalismo e internacionalismo. Marcial era moi prosoviético. O meu avó materno era moi amigo de Risco. Cando non colliamos na casa de Allariz íamos durmir á da súa muller, que hoxe é a sede da Fundación. Había moitas imaxes de santos e nas portas dos dormitorios estampiñas con exorcismos contra o diaño: Aparta de min Satanás as pompas e as vanidades… Pero todo isto que me vén por parte materna son flashes. Lembro cando Pepe volveu do exilio e viña comer a casa. A el débolle a afección a Bach e tamén algunha boa rifa, como cando me pillou escoitando unha versión pop, con guitarra eléctrica, de Blue Moon. A continuidade viña polo meu pai, na casa onde viviamos en Vigo. O meu pai lía moito.
En política, dixeches que non crías nas receitas máxicas.
Hai parcelas que se poden cinguir a un modelo pero outras non. Hai quen se transforma ao entrar nun grupo e despois busca na internet as páxinas que coinciden co que pensa. Incluso xustifica actitudes dos seus, aínda que sexan desprezábeis, ignorando a tradición do pensamento crítico. Pero as contradicións están aí. A festa do chibo de Vargas Llosa é unha boa novela desde calquera punto de vista.
A neurociencia avanzou moito nos últimos anos, conectada coas teorías evolutivas. Sei que é un tema que che gusta. Que sabemos hoxe que non soubésemos hai vinte anos?
Por exemplo, a porcentaxe de neandertal que levamos no noso ADN. Houbo trato carnal entre sapiens e neandertais. Hai pouco parecía imposíbel. A reconstrución cara o pasado ten unha potencialidade tremenda. Falemos, poño por caso, do antepasado perdido. Resulta que todos somos parentes. Dentro dunha pateira de subsaharianos, hai máis variedade xenética entre calquera deles que cun de nós. Ese achegamento aos datos concretos afecta á condición humana máis alá do conxuntural. As migracións actuais son unha anécdota dentro dos miles de migracións que se deron na historia e das que somos produto.
Xenaro García Suárez.
Volvendo ao cerebro. Agora estamos vendo que temos tendencias herdadas inconfesábeis.
Como criaturas evolutivas levamos unha loita constante entre a parte emocional e a deliberativa do cerebro. Está comprobado que, se ves un negro, en determinadas condicións, a amígdala (emocional) di que alto, coidado, o mesmo que lle pasa a un negro se ve a un branco, e non digamos se ese branco está escoitando heavy metal (hai estudos sobre isto). Pero iso non xustifica o racismo. As reaccións viscerais non xustifican nin o racismo nin o machismo. O que hai que facer é filtralas pola razón e reprimilas tanto como sexa necesario, aínda que teñan xustificación no legado evolutivo. Se un macho humano dirixe a mirada aos peitos da muller é por un reflexo adquirido durante millóns de anos e non pode desprenderse del nun momento. O que debe é racionalizalo e reprimilo, se é o caso. O Freud de O malestar na cultura tiña razón ao dicir que a cultura non era outra cousa que a represión do instinto para poder vivir en sociedade.
Se somos algo, somos memoria. Podes ter internet pero, se non sabes con que comparar, tampouco sabes que buscar.
E rematando xa. Algunha vez temos discutido sobre a perda de importancia da memoria nos programas de ensino máis modernos.
Se somos algo, somos memoria. Ti non ves un obxecto en estado puro, senón que operas por comparación e ves segundo esa memoria que está no cerebro. Podes ter internet pero, se non sabes con que comparar, tampouco sabes que buscar. Non sempre se pode ensinar baseándose no lúdico e no construtivo. En matemáticas, a aprendizaxe das destrezas mínimas é claramente aburrida (polinomios, a resolución das ecuacións, a táboa de derivadas). Na lingua, hai que aprender a conxugar os verbos. Incluso a lista dos Austrias e dos Borbóns é útil para ter a referencia de cada período histórico. E falando dos Austrias, venme á memoria o meu compañeiro de bacharelato, Gonzalo Álvarez Jurado, xenetista da Universidade de Santiago, un exemplo de que en Galiza hai unha excelencia da que pouco se fala. O seu traballo sobre o colapso dos Augsburgo, propiciado pola enorme endogamia familiar, é moi citado na bibliografía especializada (por exemplo en Behave de Robert Sapolsky, a biblia da neurobioloxía do comportamento humano). Iso si que son sólidos argumentos contra a Monarquía.
Volve A Nosa Terra, en soporte unicamente dixital, aínda que dunha maneira distinta á do 2010-2011. Agora, do que se trata é de centrarse no contexto, máis que na noticia diaria. Pero de non menos importancia debería ser o cambio de estilo. Na rede non escribimos igual que no papel, aínda que todos estamos aínda algo presos do vello hábito, do mesmo modo que os deseñadores dos primeiros prototipos da aviación tentaban imitar as alas do paxaros.
A lectura en pantalla é máis rápida e menos constante, polo tanto lévase mal cos parágrafos longos e coas digresións. O non ter diante o artigo enteiro tamén nos impide escribir frases como “xa diciamos máis arriba”. Neste sentido, a escrita dixital parécese algo á radiofónica, fai necesario reiterar a idea e o nome do suxeito. No mesmo sentido, o uso dos pronomes (que substitúen o nome) non é moi aconsellábel porque provoca confusión.
Este tipo de escrita tamén recibe mal as abstracións e o uso de conceptos que obrigan a un grado de concentración que o lector poucas veces alcanza, neste novo marco. Algúns dirán que iso devalúa a lectura e que a simplifica. E, en parte, terán razón. Os textos filosóficos casan mal coa pantalla. Pero non hai que esquecer que tamén a escrita literaria estivo sempre máis apegada ao concreto que ao abstracto e que a noticia xornalística tradicional caracterizase pola súa materialidade. O como, o onde, o quen e o cando, deben ser perfectamente recoñecíbeis a primeira vista.
Se queremos ampliar a perspectiva das noticias, nesta nova etapa de A Nosa Terra que se acaba de abrir, teremos que evitar o recurso fácil á teorización. E teremos que darnos a entender mediante a relación seleccionada de noticias concretas. Isto é: máis que recorrer ao abstracto acudiremos á memoria e a comparación con espazos distintos ao noso. Temos unha hemeroteca e a vontade de estender a mirada. Velaí un exemplo: cando a lingua galega nos parece pequena, debemos pensar que a maioría das linguas que hai no mundo non teñen máis difusión que a nosa nin contan con medios moito mellores. As chamadas linguas internacionais (un argumento que tanto usan para desmerecernos) son en realidade só tres ou catro. E iso lévanos a concluír que a situación do galego, cos seus problemas, é máis habitual que a do castelán. Igualmente, o desexo de parte dos galegos de decidir sobre o propio é un afán visíbel na maioría das sociedades. A defensa dos imperios ou dun mundo unipolar representa a excepción, dentro das ideoloxías que percorren o mundo. As ideas dominantes poden ser dominantes pero iso non significa que sexan maioritarias.
Para certas persoas de esquerdas, as chamadas noticias de interese humano non constitúen máis que unha maneira de frivolizar o xornalismo. Nós pensamos de forma algo diferente.
E algo máis antes de rematar. Para certas persoas de esquerdas, as chamadas noticias de interese humano non constitúen máis que unha maneira de frivolizar o xornalismo. Nós pensamos de forma algo diferente. Todos entendemos o mundo a través dos veciños que coñecemos, antes que a través dunha teoría. Os nosos veciños interésannos e non está mal falar deles en singular. A diferenza entre unha reportaxe humana e o xornalismo amarelo non radica no protagonista da noticia senón no que se conta nela e na intención coa que se fai.
E nada máis. Intentaremos afondar e aprender cada día a facer este novo xornalismo (que, por certo, non é tan diferente do que no seu día preconizaron Tom Wolfe e outros) coa ilusión que dá todo o novo. E convidámosvos a que vos sumedes.
Para sensibilizar a calquera en contra das touradas quizais sería suficiente con recomendarlle a lectura do libro máis coñecido de Miguel Torga, “Bichos”, en concreto o relato “Miura”. Dez páxinas apenas, nas que o autor asume o punto de vista do animal, que primeiro agarda detrás dos muros o regreso do seu compañeiro, sen saber o que lle vai pasar, e despois, xa el mesmo dentro da praza, non comprende os berros festivos e as humillacións dos homes. Ao final, ao ver “o brilho frio do estoque”, entende que tal vez “poderia morrer alí”. O relato acaba con estas palabras: “entregou o pescoço vencido ao alivio daquele gume”. O touro, visto por Torga, respira paz interior. É a frivolidade humana, á hora de matar, a que resulta incomprensíbel.
“Bichos”, publicado por primeira vez en 1940, vendeu ducias de miles de exemplares só en Portugal (en castelán non se publicou, que saibamos, até 1997). Hoxe, coa sensibilidade cara os animais notabelmente crecida en todo o mundo, podería ser considerado case un manifesto.
As touradas, vistas desde Galiza, teñen ademais outro significado. Consideradas “fiesta nacional” en España, algúns nunca entenderon que os galegos e galegas non participasen da afección. O coñecido debuxo de Castelao do home que ante o cartel dunha “corrida”, comenta para si: “lástima de bois”, expresa o espírito, cando menos práctico, dos nosos campesiños.
Con todo, non se poder dicir que non houbese intentos repetidos de convertelas nun costume tamén galego.
Por exemplo, en agosto de 1899, Faro de Vigo anuncia, probabelmente con esaxeración, a chegada de trens de afeccionados para asistir a unha corrida que ía ter lugar na cidade. A noticia do acto previsto repítese cinco días seguidos en portada. Unha vez celebrada, o diario ofrece unha crónica detallada e sinala que a praza se encheu, “o poco menos”.
Dous anos despois, en xullo de 1901, o mesmo periódico ofrece un comentario “taurino” desde Pontevedra, asinado por Varetazos. Na súa opinión, hai moita publicidade para as corridas de agosto, pero lamenta que se utilicen touros de pouca calidade.
“Tendremos toros padres o toros de lactancia?”, pregúntase, antes de acusar a algúns empresarios de usar as súas influencias para organizar corridas nas que logo resulta que hai “bueyes y becerros en lugar de toros”. Toureiros e empresarios, engade, “se pitorrean del público en Galicia, prevalidos del desconocimiento de este en materia de toros”.
Varetazos remata sinalando que “la afición no se discute. Existe o no existe. Si no existe derribemos las plazas, como se ha hecho en Vigo; si existe cultivémosla, pero haciendo plaza, sin que el negocio nos importe”.
En setembro de 1906, o mesmo diario informa sobre a polémica municipal creada pola proposta de subvencionar a construción dunha praza, postura que algúns defenden co argumento de que as corridas atraerían a moita xente de fóra. O concelleiro Marcelino Ferrer Yáñez lembra, sen embargo, que “el propio autor de la moción, el señor Otero, reconoce que eso de ver matar toros, caballos y aun a veces personas es un espectáculo brutal e inhumano que contrasta con los adelantos y la cultura progresiva de los pueblos modernos”.
Ferrer Yáñez engade que as vantaxes materiais, que achegarían os hipotéticos visitantes, son sobre todo aparentes. Por último, suxire que “las diez mil pesetas anuales que se proponen de subvención pueden destinarse a cumplir deberes y servicios que, en lugar de rebajar, elevan la personalidad del Municipio”.
Otero sostiña que a maioría da xente quería a praza, ao que Ferrer Yáñez replicou dicindo que en Vigo xa houbera unha praza, desapareceu “y nada hizo el pueblo por evitarlo”. Finalmente, Otero menciona o éxito do boxeo nos Estados Unidos e afirma que “comparado con otros deportes extranjeros, el toreo resulta grande y noble, porque demuestra el valor y el arrojo de los españoles que no se arredran ante nada”.
Días despois, os concelleiros rexeitan a concesión da subvención por oito votos contra catro. Ferrer Yáñez fala da praza da Coruña que “despues de costar 50 mil duros fue vendida al poco tiempo en 20 mil y eso que su localización es excelente”.
Catro anos máis tarde, en marzo de 1910, Vigo viviu un novo intento de construír unha praza, desta volta de pedra e tixolo. Con tal motivo abriuse unha subscrición popular que se esperaba ter completada en agosto.
As propostas renóvanse cada varios anos, case sempre se trata de prazas portátiles, pero aínda así acaban en fracaso. En 1918, o Eco de Santiago, falando do poderoso Otero Bárcena, comenta que “expuso sus dineros en empresas tan poco seguras como son en Galicia las corridas de toros y a este efecto construyó una plaza”. Na mesma noticia, informa de que “en fechas recientes, los envidiosos quisieron quemarla”.
Este apoio dalgúns políticos, empresarios e xornais ás corridas non implica que, na época, non existise certa sensibilidade a respecto do maltrato animal. Cando menos, nun editorial de Faro de Vigo, de novembro de 1912, podíase ler, baixo o título “Brutalidad ambiente”, unha acendida queixa polos golpes que recibían os bois dos carreteiros que subían a empinada costa de Urzáiz. O editorialista mesmo se preguntaba se non sería necesario crear unha sociedade protectora de animais.
Quizais, o que molestaba nestes medios non eran as “corridas”, senón a presenza de vacas e paisanos no centro da cidade.
Severiano Martínez Anido foi, durante moitos anos, máis lembrado en Barcelona que a represión do tempo da guerra, a pesar de que as súas actividades tiveran lugar moito antes. A súa imaxe aseméllase á do Duque de Alba en Flandres. A simple mención do seu nome causaba terror.
Como gobernador civil foi o responsábel da represión das folgas revolucionarias de 1902 e 1919, sempre con medidas especiais, entre elas a lei de fugas. Nacera en 1862, uns afirman que en Ferrol e outros que en Sober, na ribeira do Sil. A academia de infantería outorgoulle licenza a pouco de facer os vinte e dous anos. Con esa preparación partiu para a guerra colonial en Filipinas e Cuba. Na primeira destas illas, o exército especializárase en incendiar aldeas. Na segunda, estábanse a inventar os campos de concentración, onde os encerrados morrían de cólera e variola. Ao seu regreso, Martínez Anido converteuse en amigo do Conde de Bugallal e cando pasaba por Madrid hospedábase no hotel Ritz, lugar de encontro de políticos e ministros.
Pero foi na capital catalá onde se fixo célebre, sobre todo polo seu costume de axustizar tres obreiros anarquistas por cada morte que estes causaban nos seus atentados e tumultos. Tiña por hábito mandar deter as súas vítimas e logo guindalas ao mar desde un barco que se internaba en augas suficientemente afastadas da costa para evitar a incomodidade de que a marea devolvese os cadáveres inchados. Tamén chegou a ser coñecido o seu costume de mandar subir os presos aos últimos perpiaños das murallas de Montjuïc para desde alí precipitalos, a punta de baioneta, ao fondo da montaña. Xunto co tamén xeneral Arlegui, foi ademais o criador dos chamados Sindicatos Libres, integrados por pistoleiros ao servizo da policía.
Cando o presidente do consello de Goberno, José Sánchez Guerra, decidiu substituílo, xa nos últimos anos da Monarquía, ordenou como primeira medida urxente a súa presenza en Madrid. Anido xustificou o seu proceder:
–É que quero demostrar que eu son o home máis bruto de España.
O Presidente respondeulle:
–Non! O máis bruto, non. Pero un dos máis brutos desde logo.
Moitos grupos anarquistas conxuráronse para localizalo e darlle morte en calquera parte que se refuxiase, pero non conseguiron dar con el. Entre finais de 1922 e principios de 1923, viviu a salvo das súas iras na pequena illa de Toralla, situada na ría de Vigo, que desde 1910 era propiedade dun masón progresista (grado 33 da Masonería Gran Oriente), benefactor da cidade e de apelidos vascos, Martín Etxegaray Olañeta. Martínez Anido vestía nesta época como un obreiro: roupas modestas, alpargatas e boina, co obxecto de pasar desapercibido. O goberno encargáralle ademais a dous policías de escolta que o acompañasen en todos os seus paseos. Pero o ánimo de vinganza seguía vivo. Durante a República, con Anido refuxiado nese momento en Francia, algúns periódicos defenderon a idea de fusilalo se regresaba. Os feitos quixeron en cambio que o xeneral puidese retornar libremente de seguida e que o pasado polas armas, en 1936, fose Segundo Etxegaray, un dos herdeiros do propietario de Toralla.
É probábel que Anido non coñecese a situación pola que atravesaba o fillo do antigo protector seu. Incluso din que interveu desde Valladolid para que a familia que o salvara unha vez non sufrise máis represalias e que finalmente aconselloulle aos Etxegaray que tomasen un barco rumbo a América.
Pero o que máis chama a atención é un detalle acaecido ao final da vida do xeneral. Cóntao Luís Guitián, que foi director da banda de música de Sober e máis tarde alcalde, e a el contáranllo varios veciños.
Quizais vítima dun último presentimento, Anido regresou á súa aldea coa intención de organizar as vodas de ouro dos seus proxenitores. Estes finaran en realidade había anos, o que non representou un inconveniente serio para el, afeito como estaba a impoñer a súa vontade nas circunstancias máis adversas.
Decidiu, en primeiro lugar, entrevistarse cos veciños de maior idade, co obxecto de seleccionar a parella máis apropiada. Acto seguido, convocou un gran xantar, obrigou os dous vellos escollidos a presidir unha longa mesa instalada no corredor e díxolle a todos os convidados que se trataba dos seus pais. Os comensais finxiron dar crédito ao embuste ou mellor sería dicir que se comportaron como un amábel público naquela representación.
Poucas semanas despois, aínda non rematada a guerra, Martínez Anido morreu, deixando vacante a carteira de Ministro de Orde Público, entre outros cargos relevantes.
A sexualidade masculina obsesiva era aceptada até hai pouco pola sociedade. D’Annunzio e Picasso representaron dúas maneiras diferentes de exercela.
Lucy Hughes-Hallett é a autora da máis recente biografía do escritor italiano D’Annunzio. A voluminosa obra, máis de setecentas páxinas, ten o ilustrativo título de “O gran depredador”.
A intensa e contraditoria vida do poeta, dramaturgo e novelista, cuxo talento literario foi gabado por Joyce e Proust, ten, sen dubida, moitas vertentes. D’Annunzio (1863-1938) foi un grande axitador, capaz de provocar manifestacións á saída dos teatros, de poñer en alerta os gobernos cada vez que publicaba un artigo na prensa ou de participar en ataques aéreos, ao mesmo tempo que tomaba notas das súas impresións (nunca chegou a pilotar). Converteuse, case de maneira natural, nun dos máis destacados precursores do fascismo. O seu estilo e as súas proclamas inspiraron a Mussolini.
D’Annunzio cultivaba ao detalle a súa imaxe, como neste retrato de Olinto Cipollone.
Con todo, foi a de depredador sexual unha das principais vertentes da súa personalidade. En 1893, con trinta anos, xa escribira tres novelas e un bo número de versos, pero ademais xa abandonara a súa muller e os seus tres fillos, tamén a unha amante que tivera durante oito anos. Agora vivía cunha condesa siciliana, María Gravina, e enfrontábase a unha condena de prisión por adulterio, da que o salva unha amnistía xeral. María Gravina está enferma, pero D’Annunzio desenténdese, tanto desde o punto de vista emocional como práctico. A finais dese ano, María Gravina intenta suicidarse. A súa muller xa o intentara antes.
Será unha constante da súa vida, cortexa e atrae as mulleres pero maltrátaas e non cumpre con case ningunha das súas responsabilidades. É certo que traballa moito, tanto que parece vivir só para ser escravo da súa inspiración, o que lle permite publicar constantemente novos libros, polos que obtén un grande éxito.
Gabrielle D’Annunzio
Unha década despois, arredor de 1904, segue dando mostras dunha promiscuidade compulsiva. Rematou a súa relación coa actriz Eleonora Duse, que durara tamén oito anos. A súa nova amante é unha viúva nova, aristócrata, que está enferma. Mentres ela convalece no hospital, fai que outra dama acuda á súa casa. D’Annunzio ten preparado un perfume especial, a partir dunha fórmula que, segundo el, encontrou nun manuscrito do século XIV. Preséntase ante ela cun quimono azul, samovar, bandexa de prata, té chinés. “Dos seus acenos, da súa voz, sempre emanaba unha onda de desexo que envolvía todo o meu ser cunha atmosfera de amor irresistíbel”. O relato pertence á dama anónima e sorprende máis cando se comproba, a través dos retratos, que o escritor era feo e que aos trinta anos xa estaba completamente calvo. Ademais, podía ser superficial e mostrarse caprichoso coma un neno, con resultados moitas veces funestos para os que o rodeaban.
A secuencia dos seus amoríos, tan cheos de sedución como de posterior desinterese, non é doada de seguir. Lucy Hughes-Hallett, a súa biógrafa, fai unha descrición demoledora. Moi documentada e concreta, grazas sobre todo a que D’Annunzio deixaba notas e descricións de todo o que facía.
Pero tras do D’Annunzio depredador asoma, con todo, outra personalidade. Gustáballe xogar a ser muller, colocaba o pene entre as súas propias coxas de modo que non sobresaíse. Prestáballe o cunnilingus e, para practicalo mellor, procuraba colocarse sempre de maneira que a súa boca chegase comodamente a altura dos xenitais femininos. Tomaba notas non só do aspecto das súas amantes, senón tamén dos seus pequenos defectos e características físicas, incluído o cheiro da súas axilas.
En 1910, e mentres o perseguen os acredores, el dedícase a perseguir, pola súa parte, a unha condesa rusa de pernas longas e marido compracente. D’Annunzio ten corenta e oito anos e os dentes de tres cores, branco, amarelo e negro, segundo o relato dunha actriz francesa que tamén intenta cortexar.
Coa idade, di agora a biógrafa, a súa aura de ambigüidade sexual aínda é máis marcada, de modo que o escritor resulta intrigante para as mulleres e repulsivo para a maioría dos homes. Moitas das súas amizades fan comentarios sobre os seus ombreiros femininos e estreitos, as súas anchas cadeiras de muller, as súas mans pequenas e brancas, cheas de aneis, os seus acenos nerviosos e mexeriqueiros, os seus cumpridos extravagantes. “Unha figura pouco atractiva –comenta o escritor contemporáneo René Boylesve–. Cando entra, parece o personaxe dunha comedia italiana. Non é difícil imaxinalo cunha chepa”.
Pablo Picasso
Picasso (1881-1973), como D’Annunzio, era unha persoa moi creativa e, igual que o italiano, trataba de ser fiel á súa inspiración. Tamén tivo moitas amantes. Do Picasso xa ancián dicíase que estaba tolo, que era comunista, que pintaba como un neno e que aínda podía ter mulleres novas.
John Berger, en “Fama e soidade de Picasso”, un ensaio publicado en 1965, destaca o papel da sexualidade, non só na súa vida, senón sobre todo na súa obra. Picasso expresa, en moitos cadros, sensacións físicas tan fortes que parece esquecer a súa habilidade como pintor. Transmite con intensidade o pracer, a dor e a impaciencia do desexo sexual.
Estivo unido a Marie-Thérèse Walter durante case unha década. A ningunha outra muller pintou tantas veces nin do mesmo modo. Píntaa como Venus, pero unha Venus nunca vista, directamente sexual.
Outros artistas, di Berger, tamén sentían a obsesión do sexo, pero era do sexo que lles fora negado. Picasso pinta, en cambio, o sexo gozado. A maioría dos seus cadros son de mulleres, os homes escasean. Ás veces parece a punto de cruzar a fronteira entre a urxencia sexual e a violencia, entre o enxalzamento e a vitimización. Presenta a vulnerabilidade feminina, fronte ao impulso instintivo que o varón comparte cos animais.
Na derradeira etapa da súa vida, Picasso pon de manifesto, con plena conciencia, o ridículo do ancián que aínda desexa mulleres novas. Confesa o seu horror ante o feito de que o corpo envellece, pero non a imaxinación. Esa percepción do evidente, ese sentido do ridículo, non estaba tan presente en D’Annunzio.
O absurdo, o escravizante da situación desigual, acosa a Picasso, di Berger. Debuxa a muller espida coa máscara dun vello e ao vello, tamén nu, coa máscara dunha moza. Finalmente, non só se decata do absurdo de facer o amor cunha rapaza, senón de que tamén os desexos do vello ao pintala son obscenos.
Boletín de novidades
Recibe as novas no teu e-mail
Este páxina web utiliza cookies propias e de terceiros para optimizar a túa navegación, adaptarse ás túas preferencias e realizar labores analíticos. Ao continuar navegando aceptas a nosa Política de Cookies.AceptarVer Pól. de Cookies
Política de Cookies
Privacy Overview
This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may affect your browsing experience.
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
Pero as grandes superficies fan pedidos moi grandes e iso dalle máis forza á hora de conseguir mellores prezos? 
Easy Rider é unha road movie, diáfana e de fácil seguimento, a pesar de que os seus protagonistas fumen porros constantemente e a trama non pareza, ao principio, moi precisa. 
Que contribución fai a Pinacoteca en Vigo?
Estamos a falar de Momentos estelares da humanidade, que leva por subtítulo Catorce miniaturas históricas. Xunto con O mundo de onte, é probabelmente a obra máis coñecida e difundida do autor. Acaba de ser publicada en galego por Kalandraka, en tradución de Laureano Arauxo.
